در نظر داشته باشید که در انتخاب تمامی این موارد با احتمال بالایی سلیقه شخصی دخیل است،اما در هر صورت این انتخاب توسط کارشناسان و متخصصان این زمینه صورت گرفته است.
LuckyTrip
آیا در تعطیلات پیش رو تصمیم به مسافرت رفتن گرفته اید،اما بودجه شما محدود است؟
شما می توانید با وارد کردن میزان هزینه ای که برای سفر در نظر گرفته اید در داخل اپلیکیشن، بهترین مناطق برای رفتن به تعطیلات را شناسایی کنید،آن هم به طور دقیق و با ضریب اطمینان بالا!
Hook
این اپلیکیشن آگاهی رسانی (Notification) در مورد همه چیز را به بهترین وجه ممکن انجام می دهد. حال خبر مورد نظر می تواند فیلم موردعلاقه، رخدادهای موردنظر، آب و هوا،امور مالی و… باشد و شما به بهترین وجه ممکن می توانید آن ها را مدیریت کنید.
MakerBot PrintShop
با این اپلیکیشن فوق العاده می توانید انواع رسم ها و الگوهای ۲ بعدی را به ۳ بعدی تبدیل کرده و آن را به صورت سه بعدی پرینت کنید.این اپلیکیشن افکت های فوق العاده ای را در درون خود دارد.
Enlight
در میان تعداد بیشمار اپلیکیشن هایی که برای ویرایش عکس وجود دارند،Enlight یکی از بهترین و قدرتمندترین ها به شمار می رود که البته رایگان نبوده و برای دریافت آن باید ۳ دلار ناقابل بپردازید!
Spark
تمامی حساب های کاربری ایمیل های خود را توسط این اپلیکیشن به بهترین وجه ممکن مدیریت کنید
Darkroom
از دیگر اپلیکیشن های حرفه ای ویرایش عکس که بر خلاف Enlight رایگان است.
Adobe Photoshop Fix
قدرتمندترین اپلیکیشن ویرایش تصاویر،فوتوشاپ،که به طور انحصاری برای کاربران iOS قابل استفاده است.
Tandem
یک اپلیکیشن قوی به منظور آموزش زبانهای خارجی که به صورت رایگان ارائه شده است.
Layout
اپلیکیشن رایگان برای Collage عکس و مناسب کردن اندازه آن برای قرار دادن در اینستاگرام
Google Photos
اپلیکیشنی به منظور اشتراک گذاری و ذخیرهسازی عکسها و انتخاب دیده شدن یا نشدن عکسها برای کاربران
Hopper
ابزاری قدرتمند برای جستجوی ارزان ترین بلیت برای سفر
Periscope
این اپلیکیشن برنامه های مختلف زنده از سراسر دنیا و نیز کانالهای زنده یوتیوب را برای شما پخش خواهد کرد.
Giphy
دوست داران فرمت ۳۰ ساله و هنوز تازه GIF میتوانند نهایت استفاده را از این برنامه ببرند.
Apple News
اپلیکیشن دریافت آخرین اخبار مربوط به کمپانی اپل
Outlook
این نسخه از آتلوک تغییراتی بسیاری با نسخه های پیشین دارد که آن را بسیار کاربردی تر کرده است.
یک پروفسور هندی- آمریکایی برای تشخیص ماده تاریک روش جدیدی را ابداع کرده است که میتواند به جستوجوی این پدیده فضایی مرموز کمک کند.
سوکانیا چاکرابارتی، استادیار موسسه فناوری در نیویورک مانند زمینشناسان که از امواج برای شناسایی ویژگیها و ساختار درونی زمین بهره میبرند، از امواج دیسک کهکشانی برای نقشهبرداری ساختار داخلی و جرم کهکشانها استفاده کرده است.
گروه تحقیقاتی او از مشاهدات طیفسنجی برای محاسبه سرعت سه متغیر قیفاووسی استفاده کرده و از ستارگان به عنوان معیاری برای اندازهگیری مسافت در کهکشانها در صورت فلکی نور بهره بردهاند.
چاکرابارتی از متغیرهای قیفاووسی برای مشخص کردن موقعیت یک ماده تاریک که بر یک کهکشان کوتوله در فاصله 300 هزار سال نوری از زمین غلبه کرده بود، استفاده کرده است.
دیسک کهکشان راه شیری در فاصله 48 هزار سال نوری پایان مییابد.
چاکرابارتی گفت: سرعت شعاعی متغیرهای قیفاووسی آخرین بخش از شواهد ماست که تاکنون به دنبال آن بودهایم. وی در ادامه افزود: از این گفته میتوان نتیجه گرفت که آنها جزئی از کهکشان ما نیستند.
ذرات نامرئی یا همان ماده تاریک 85 درصد از جرم جهان هستی را تشکیل دادهاند.
وی خاطرنشان کرد: این ماده مرموز یک مشکل اساسی در علم اخترشناسی است که هنوز درک نشده است.
روش وی برای مکانیابی کهکشانهای ماهوارهای تحت سلطه ماده تاریک، منجر به پدیدار شدن قواعدی در لرزهشناسی برای کشف بخشهای درونی کهکشانها شده است.
یافتههای حاصل از این مطالعات در Astrophysical Journal Letters منتشر شده است.
امروزه غالبا اطلاعات به کمک ابزارهایی مثل فیبر نوری و توسط نور منتقل میشوند. با این حال تراشه کامپیوتری هنوز کارکرد الکترونیکی دارد. جایی بین جریان اطلاعات نوری و تراشههای الکترونیکی، لازم است فوتونها با استفاده از دتکتورها یا تشخیصدهندههای نوری به الکترون تبدیل شوند.
محققان دانشکده تکنولوژی وینا به تازگی فوتودتکتورهای گرافن را با تراشه سیلیکونی استاندارد ترکیب کردهاند. این سازه میتواند نور را از تمام فرکانسهای مهمش که در ارتباط از راه دور مورد استفاده قرار میگیرد دریافت کرده و به پیامهای الکتریکی تبدیل کند. نتیجه این مطالعه در مجله Nature Photonics به چاپ رسیده است.
هم مراجع علمی - دانشگاهی و هم صنایع بسیار به گرافن امید بستهاند. این ماده از لایه منفردی از اتمهای کربن تشکیل شده است که به صورت شش تایی در کنار هم قرار گرفتهاند و خصوصیات فوق عادی دارد. دو سال پیش محققان اعلام کردند که گرافن برای تبدیل نور به جریان الکتریکی بسیار کارآمد است.
مواد زیادی وجود دارند که میتوانند نور را به جریان الکتریکی تبدیل کنند، اما گرافن این کار را با سرعت بسیار بالا امکانپذیر میسازد؛ بنابراین هر جا که قرار است حجم بالایی از اطلاعات در دوره زمانی کوتاهی تبدیل شود، گرافن احتمالا اولین ماده انتخابی در آینده خواهد بود.
در این فوتودتکتور جدید، یک موجبر بسیار باریک با قطری در حدود 200 تا 500 نانومتر پیامهای نوری را به لایه گرافن منتقل میکند. در آنجا نور به پیام الکتریکی تبدیل میشود که بعدا میتواند در تراشه مورد پردازش قرار بگیرد.
در حال حاضر تلاشهایی برای تولید فوتودتکتوراز دیگر مواد همچون ژرمانیوم به انجام رسیده که مستقیما در داخل تراشه مورد استفاده قرار میگیرند. با این حال این مواد نور را صرفا در دامنه خاصی از طول موجها پردازش میکنند، در حالی که گرافن میتواند تمام طول موجهایی را که در ارتباطات از راه دور مورد استفاده قرار میگیرد، به خوبی تبدیل کند.
فوتودتکتورهای گرافنی نه تنها بسیار سریع هستند، بلکه میتوانند به صورت بسیار فشرده ساخته شوند. 20 هزار دتکتور در داخل یک تراشه با مساحت سطحی تنها یک سانتیمتر مربع جای میگیرد. از نظر تئوریکی چنین تراشهای میتواند اطلاعات را از 20 هزار کانال اطلاعاتی مختلف در خود ذخیره کند. این انتقال اطلاعات علاوه بر سرعت بسیار بالا، میزان انرژی بسیار کمی نیز مصرف میکند.
یک مهندس بریتانیایی موفق به طراحی و ساخت بازو و پنجه گرفتن اشیاء سبک برای پهپادهای امروزی شده است.
بن کاردوش، فارغالتحصیل رشته طراحی صنعتی از دانشگاه شفیلد هالام بریتانیا، موفق به ساخت اولین پنجه مکانیکی جهت نصب بر روی پهپادهای مختلف شد.
کاردوش، در مورد مزیتهای اختراع خود اظهارکرد: طراحی این ابزار به صورتی انجام شده که بر روی همه نوع پهپاد قابل نصب است و قسمت پنجه یا گیرنده اشیاء آن از پنج انگشت با مکانیسم بسته شدن مستقل ساخته شده است.
وی در ادامه افزود: نکته قابل توجه در مورد پنجه گیرنده اشیاء، عدم نیاز به برق و تجهیزات کنترلی اضافی است، چرا که بهینهسازی مصرف انرژی در پهپادها از اهمیت بالایی برخوردار است.
پنجه گیرنده اشیاء از آلومینیوم سبک وزن ساخته شده و با قابلیت روغنکاری خودکار و وزن 20 گرمی به کاربر اجازه میدهد تا اشیاء مورد نظر خود را با وزن حداکثر یک کیلوگرم بلند کند.
کاردوش در مورد انگیزه ساخت پنجه قابل نصب بر روی پهپادها افزود: ایده اولیه ساخت این وسیله را در یک بازی رایانهای دریافت کردم و هدف از ساخت آن، افزایش کارایی پهپادها در جابهجایی اجسام در وضعیت پرواز است.
محققان دانشگاه کمبریج برای اولین بار موفق به تولید نرمافزاری شدند که تنها با تلفظ 26 کلمه، لهجه را به دقت تشخیص میدهد.
به کمک این نرمافزار کاربران میتوانند از جملات رایج در فرهنگ خود نیز استفاده کنند.
نرمافزار تشخیص لهجه پس از پردازش اطلاعات دریافتی از کاربر، با جستوجوی آنلاین، محل تقریبی پیدایش لهجه را مشخص کرده و بر روی نقشه نمایش میدهد.
محققان انگلیسی این نرمافزار را برای سیستم عاملهای اندروید و iOS طراحی کردهاند.
کاربران پس از تشخیص موقعیت مکانی لهجه میتوانند از کلمات کلیدی تعیینکننده لهجه آگاه شوند.
محققان در مورد ویژگیهای این نرمافزار اظهار کردند: این نرمافزار با پرسیدن سوالات از پیش تعیین شده و کلیپهای ویدئویی مختلف لهجه کاربر را با دقت بسیار بالایی تشخیص میدهد و در نهایت علاوه بر نشان دادن محل پیدایش لهجه بر روی نقشه، کاربر را از تشابهات لهجه مورد نظر در نقاط مختلف کشور آگاه میکند.
دکتر لیمن، محقق زبانشناسی از دانشکده زبانشناسی دانشگاه کمبریج اظهار کرد: هدف از تولید این نرمافزار شناسایی فاکتورهای مؤثر در تغییر و گسترش زبان انگلیسی است.
وی در ادامه افزود: پس از چهار روز از توزیع این نرمافزار شاهد استقبال بسیار گسترده مردم بودهایم و امیدواریم اطلاعات بدست آمده از مرکز اطلاعات این نرمافزار زمینهساز مطالعات تکمیلی آینده باشد.
فیزیکدانان چینی معتقدند که میتوان با استفاده از فناوری ابررسانا، میکروارگانیسمها یا حافظه آنها را در دو مکان به صورت همزمان تولید کرد.
گروهی از فیزیکدانان چینی با تمرکز بر روی فناوری انتقال کوآنتومی به دنبال اولین آزمایش انتقال حافظه در بستر مدار ابررسانا هستند.
آنها معتقدند که ذرات میتوانند در شرایط برهمنهی کوآنتومی در یک یا چند مکان به صورت همزمان وجود داشته باشند.
پروفسور تانگانگ لی، متخصص فیزیک کوآنتومی از دانشگاه سینگایو چین در مورد نظریه انتقال حافظه با فناوری ابررسانا اظهار کرد: آزمایش مدنظر برای اولین بار در جهان در حال آمادهسازی است. ما معتقدیم با استفاده از نوسانساز الکترومکانیکی و مدارهای ابررسانا میتوان وضعیت کوآنتومی میکروارگانیسمها را از طریق تلهپورتیشن یا دورنوردی برانگیخته و منتقل کرد.
وی در ادامه افزود: اولین مطالعات برای دورنوردی موجودات زنده در سال 1935 توسط اروین شرودینگر فیزیکدان اتریشی انجام شد. وی در آزمایشهای خود به این نتیجه رسید که میتوان یک جاندار زنده را به طور همزمان در دو مکان منتقل کرد.
فیزیکدانان چینی با بررسی آزمایشهای گذشته دریافتند که بهترین روش برای انتقال موجودات زنده، سرد کردن آنها تا دمای انجماد است. در این آزمایش آنها به دنبال سردکردن گونهای از باکتری تا دمای انجماد بودند. در واقع با سردکردن میکروارگانیسمها تا دمای انجماد، احتمال وقوع فعالیتهای شیمیایی و تبادل انرژی با محیط از بین میرود.
فیزیکدانان چینی به دنبال چسباندن میکروبها به غشاء نوسانساز هستند، چرا که با نوسان ایجاد شده باکتریها به وضعیت برهمنهی کوآنتومی میرسند.
پس از تغییر فاز باکتریها به وضعیت برهمنهی کوآنتومی محققان با استفاده از میدان مغناطیسی قدرتمند نظریه دورنوردی میکروارگانیسمها را برای اولین بار به چالش خواهند کشید.
فیزیکدانان چینی معتقدند که با این روش انتقال وضعیت درونی و اطلاعات باکتری بین دو نقطه مکانی امکانپذیر میشود.
دو دانشمند موسسه فناوری کالیفرنیا از کشف شواهدی مبتنی بر وجود سیاره نهم در منظومه شمسی خبر دادهاند که 10 برابر جرم زمین است.
کنستانتین باتیگین و مایک براون مدعی هستند که "سیاره X" در مداری بشدت بیضوی در 20 برابر فاصله نپتون یا 60 میلیارد کیلومتری خورشید گردش میکند و مدار آن 10 هزار تا 20 هزار سال زمینی است.
بنا بر اعلام موسسه فناوری کالیفرنیا، این سیاره فرضی هنوز مشاهده نشده و موجودیت آن بر اساس مدلسازی ریاضی و شبیهسازیهای رایانهای بدست آمده از مدارهای شش جسم کمربند کویپر در خارج از منظومه شمسی فرض شده است.
این اجسام از مدارهای بسیار نامعمولی برخوردارند که دارای شیبی 30 درجه نسبت به صفحه دایرة البروج هستند. این دایره، محل سکونت هشت سیاره منظومه شمسی است که همگی در یک جهت هستند.
باتیگین و براون میگویند که این امر ممکن است در اثر وجود یک سیاره ناشناخته یا جرمی از اجسام کمربند کویپر باشد. البته فرضیه دوم رد شده زیرا بر اساس آن، کمربند باید صدها برابر بزرگتر از باور امروزی باشد. علاوه بر آن، حرکات سایر سیارات نمیتواند این پدیده را توضیح دهد زیرا مدارهای سیارهای نسبت به یکدیگر بسیار نامنظمتر از آن هستند که باعث شیب و همترازی شوند.
محققان برای تعیین احتمال وجود یک سیاره دیگر، فرض را بر این گرفتند که این جسم دارای حضیض خورشیدی 180 درجه با سایر سیارات یا اجسام شناختهشده ناهماهنگ است. محاسبات آنها نشان داد که یک سیاره نهم باعث ایجاد حالتی موسوم به رزونانس حرکت متوسط، شده که شش جسم کمربند کویپر را ثابت نگهداشته و از برخورد آنها با یکدیگر جلوگیری میکند.
این دانشمندان علاوه بر توضیح شش جسم کویپر دریافتند که فرضیه آنها همچنین ناهنجاریهای مداری اجسام سدنا و 2012 VP113 در این کمربند را توضیح داده و وجود اجسامی عمود بر دایرة البروج را در کمربند کویپر پیشبینی میکند که چهار مورد از آنها در سه سال گذشته مشاهده شدهاند.
محققان بر این باورند که وجود سیاره نهم میتواند با نشان دادن وجود یک هسته پنجم در کنار چهار مورد قبلی بینشی جدید در مورد منشأ منظومه ارائه کند. بر اساس نظریهها، سیارات مشتری، زحل، اورانوس و نپتون با متراکم شدن گاز و غبار اولیه منظومه شمسی شکل گرفتهاند. به گفته ستارهشناسان، هسته پنجم احتمالا توسط مشتری یا زحل به بیرون پرتاب شده تا سیاره نهم را شکل دهد که این توضیح میتواند نشانگر مدار عجیب آن نیز باشد.
این یافتهها در مجله Astronomical منتشر شده است.
دانشمندان با بررسی ظرفیت سیناپسهای مغزی دریافتند که توانایی تقریبی ذخیره اطلاعات در مغز بیش از 10 برابر محاسبات گذشته است.
در این مطالعه دانشمندان ظرفیت تقریبی هر سیناپس مغزی را حدود 4.7 بایت تخمین زدهاند.
محققان با جمعبندی توان کلی سیناپسهای مغزی به عدد شگفتانگیز یک پتابایت معادل 20 میلیون قفسه چهار کشویی پر از اطلاعات نوشتاری رسیدند.
دانشمندان آمریکایی به منظور درک بهتر ظرفیت یک پتابایتی مغز با تبدیل این عدد به اطلاعات دیجیتال، توانایی کلی مغز را معادل ذخیره تصاویر HD-TV به مدت تقریبی 13 سال برآورد کردند.
پروفسور تری سجنوسکی، متخصص عصبشناسی و سرپرست این مطالعه اظهار کرد: شگفتانگیزترین قابلیت مغز، توانایی ذخیره این حجم عظیم از اطلاعات در عین کم مصرفی است.
وی در ادامه افزود: دانشمندان امیدوارند تا با مطالعه بر روی ساختار پیچیده مغز، گامی در جهت پیشرفت علوم رایانهای و افزایش راندمان مدارهای الکترونیکی بردارند.
پژوهشگران در این مطالعه همچنین موفق به کشف عملکرد مختلف سیناپسهای مغزی شدند، بطوریکه سیناپسهای بزرگتر علاوه بر تاثیر در فعالیت سایر نورونها باعث تحریک سیناپسهای کوچکتر مجاور نیز میشوند.
دکتر محمد جواد لاریجانی، رییس پژوهشگاه دانشهای بنیادی طی حکمی دکتر حبیب خسروشاهی را به عنوان مجری جدید طرح رصدخانه ملی ایران جایگزین استاد رضا منصوری کرد.
مراسم معارفه دکتر حبیب خسروشاهی به عنوان مجری طرح رصدخانه ملی ایران روز چهارشنبه هفته جاری، بدون حضور خبرنگاران در محل ساختمان اداری این طرح در تهران برگزار شد.
طرح رصدخانه ملی ایران سالها پیش به همت دکتر رضا منصوری استاد برجسته فیزیک دانشگاه صنعتی شریف و جمعی از همکارانش پایهگذاری شد و دکتر منصوری نقشی محوری در پیشبرد این پروژه و بویژه متقاعد کردن مسوولان به اهمیت این پروژه علمی بنیادی و جلب اعتبارات لازم داشت؛ بطوری که این طرح، چند سال پیش به عنوان طرح کلان ملی به تصویب هیات دولت رسید.
دکتر حبیب خسروشاهی مجری جدید طرح رصد خانه ملی ایران پیش از این معاون علمی طرح و مسوول برنامه آموزش آن بود. وی یکی از نخستین منجمان رصدی ایران است که در کارنامه تحقیقاتی خود دهها برنامه رصدی با تلسکوپهای زمینی و فضایی در حوزه نجوم اپتیکی و رادیویی ثبت کرده است.
دکتر خسروشاهی نایبرییس انجمن نجوم ایران و رییس پژوهشکده نجوم پژوهشگاه دانشهای بنیادی است.
*آیا مزار شریف حضرت فاطمه معصومه در خود شهر قم می باشد؟
حضرت اول ذى القعده سال ۱۷۳هـ.ق در مدینه منوره به دنیا آمد و در ۲۸ سالگى در روز دهم(۱) یا دوازدهم (۲) ربیع الثانى سال ۲۰۱هـ.ق در شهر قم از دنیا رفتند.
در سال ۲۰۰هـ.ق و یک سال پس از سفر تبعید گونه حضرت رضا (ع) به شهر «مرو» حضرت فاطمه معصومه همراه عده اى از برادران و محارم خود براى دیدار برادر(امام رضا) راهى دیار غربت شد. در طول راه به شهر ساوه رسیدند، ولى از آن جا که در آن زمان مردم ساوه از مخالفان اهل بیت بودند، با ماموران حکومتى همراهى نموده و با همراهان حضرت وارد نبرد و جنگ شدند. عده اى از همراهان حضرت در این حادثه غم انگیز کشته شدند.(۳) سپس حضرت به طرف قم حرکت نمود.
بزرگان قم وقتى از این خبر مسرت بخش مطلع شدند، به استقبال حضرت شتافتند . در حالى که موسى بن خزرج ،بزرگ خاندان اشعرى زمام شتر حضرت را به دوش مى کشید؛ ایشان در میان شور و احساسات مردم قم وارد آن شهر شد . به منزل شخصى موسى بن خزرج رفت. (۴)
فاطمه معصومه هفده روز در قم به سر برد. در این مدت مشغول عبادت و راز و نیاز با پروردگار متعال بود. واپسین روزهاى عمر پربرکت خویش را با خضوع و خشوع در برابر ذات پاک الهى به پایان رساند. سرانجام بعد از هفده روز دار فانی را وداع نمود و به دیار حق شتافت.
بعد از وفات حضرت را غسل دادند و کفن نمودند .سپس در قبرستان بابلان قم تشییع و دفن کردند . (۵ )
از روایاتی که از معصومان رسیده نیز استفاده می شود که حضرت در قم دفن شده است.
امام صادق(ع) فرمود: بدانيد قم حرم من و حرم فرزندانم پس از من است. زني از فرزندان من در اين شهر دفن ميگردد كه نام او فاطمه دختر موسي(ع) است.همگي شيعه در روز قيامت به شفاعت او روانه بهشت ميشوند (۶).
حضرت فرمود: شهر قم، حرم ما است. در آن زني از فرزندان من به نام فاطمه مدفون ميشود. هر كس او را زيارت كند ،بهشت براي او واجب شود (۷).
امام رضا(ع) فرمود: هر كس قبر فاطمه معصومه را در قم زيارت كند، در حالي كه آگاه به حق او باشد، بهشت بر او واجب ميشود (۸).
امام جواد می فرماید: کسی که عمه ام در قم را زیارت نماید ،بهشت بر او واجب می گردد . (۹ )
پی نوشت ها :
۱. وسیله المعصومیه، میرزا ابوطالب بیوک، ص ۶۵، به نقل از نزهه الابرار. چاپ سنگی، تهران، کاتب احمد زنجانی، ربیع المولود ۱۳۷۱ق،
۲ .مستدرک سفینة البحار، شیخ علی نمازی شاهرودی ، ج ۸ ،ص ۲۶۱ ،سال چاپ ۱۴۱۹ ، ناشر : مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة.
۳. زندگى حضرت معصومه، مهدی منصوری ، ص ۱۴. قم، کتابفروشی صحفی، ۱۳۸۰ق.
۴. تاریخ قم، حسن بن محمد بن حسن قمى ، ترجمه حسن بن على بن حسن عبد الملک قمى ، ص ۲۱۳.تحقیق سید جلال الدین تهرانى، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
۵.منتهی الآمال ، ج ۲ ، ص ۴۳۰-۴۳۱ ،قم ،انشاراتی هجرت ،۱۳۷۸ ، چاپ سیزدهم .
۶ سيفنه البحار، ج ۲، ص ۳۷۶.
۷ . بحار الانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۶.
۸ .همان، ج ۴۸، ص ۳۱۶؛
۹. همان
*حرم حضرت معصومه (س) چه زماني بنا شده است؟
حضرت، معصومه (س) دختر گرامي امام هفتم شيعيان حضرت موسي بن جعفر (ع) است. مادر مكرمه ايشان حضرت نجمه خاتون (س) است. ولادت آن حضرت در روز اول ذيقعده سال ۱۷۳ هجري قمري در مدينه منوره واقع شده است.
در سال ۲۰۰ هجري قمري در پي اصرار و تهديد مأمون عباسي سفر تبعيد گونه حضرت رضا (ع) به مرو انجام شد و آن حضرت بدون اين كه كسي از بستگان و اهل بيت خود را همراه خود بياورند راهي خراسان شدند.
يك سال بعد از هجرت تبعيد گونه حضرت رضا (ع) به مرو، در سال ۲۰۱ هجري قمري، به شوق ديدار برادر و اداي رسالت زينبي و پيام ولايت، به همراه عده اي از برادران و برادرزادگان به طرف خراسان حركت كرد و در هر شهر و محلي مورد استقبال مردم واقع مي شد. درشهر ساوه عده اي از مخالفان اهلبيت كه از پشتيباني مأموران حكومت برخوردار بودند، سر راه كاروان آنان را گرفته و با همراهان حضرت وارد جنگ شدند، در نتيجه تقريباً همه مردان كاروان به شهادت رسيدند، حتي بنابر نقلي حضرت (س) معصومه را نيز مسموم كردند.
به هر حال، يا بر اثر اندوه و غم زياد از اين ماتم و يا بر اثر مسموميت از زهر جفا، حضرت فاطمه معصومه (س) بيمار شدند و چون ديگر امكان ادامه راه به طرف خراسان نبود قصد شهر قم را نمود. حدوداً در روز ۲۳ ربيع الاول سال ۲۰۱ هجري قمري حضرت وارد شهر مقدس قم شدند. و در محلي كه امروز "ميدان مير" ناميده مي شود در منزل "موسي بن خزرج" فرود آمدند و افتخار ميزباني حضرت نصيب او شد.
آن بزرگوار به مدت ۱۷ روز در اين شهر زندگي كرد محل زندگي و عبادت آن حضرت در مدرسه ستيه به نام "بيت النور" هم اكنون محل زيارت ارادت مندان آن حضرت است.
سرانجام در روز دهم ربيع الثاني و "بنا بر قولي دوازدهم ربع الثاني" سال ۲۰۱ هجري پيش از آن كه ديدگان مباركش به ديدار برادر روشن شود، در ديار غربت و با اندوه فراوان ديده از جهان فروبست. مردم قم با تجليل فراوان پيكر پاكش را به سوي محل فعلي كه در آن روز بيرون شهر و به نام "باغ بابلان" معروف بود تشييع نمودند.
پس از دفن حضرت معصومه (س) موسي بن خزرج سايباني از بوريا بر فراز قبر شريفش قرار داد تا اين كه حضرت زينب فرزند امام جواد (ع) به سال ۲۵۶ هجري قمري اولين گنبد را بر فراز قبر شريف عمه بزرگوارش بنا كرد. پس از آن در طول ساليان دراز تا امروز مرقد مطهر ايشان همواره مورد توجه و احترام شيعيان و ارادتمندان بوده و بارها تجديد بنا شده و توسعه و تكميل يافته است. امروزه حرم مطهر داراي ضريح، گنبد، رواق ها، ايوان ها ،صحن ها، گلدسته ها و بناهای بسيار زيبايي است.
سير تاريخي هريك ازبناهاي حرم به شرح زير است:
مرقد مطهر:
در سال ۶۰۵ هجري به دستور "امير مظفر احمد بن اسماعيل" بزرگ خاندان آل مظفر، بزرگ ترين استاد كاشي ساز آن زمان "محمد بن ابي طاهر كاشي قمي" كار ساخت و پرداخت كاشي هاي متنوع مرقد را شروع كرد و بعد از هشت سال، در سال ۶۱۳ كاشي هاي آن آماده گرديد و كار گذاشته شد. اخيراً در سال ۱۳۷۷ شمسي مرقد مطهر به شكل جديد كه آميخته اي از كاشي و سنگ است تجديد بنا شد و همچنين ديواره هاي داخلي با سنگ مرمر سبز آراسته گرديد.
ضريح:
در سال ۹۶۵ هجري شاه طهماسب صفوي، در چهار طرف مرقد ضريحي آجري آراسته به كاشي هاي هفت رنگ و كتيبه هاي معرق بنا نمود و در اطراف آن منافذي باز بود تا هم مرقد ديده شود و هم زائران نذورات خود را داخل ضريح بريزند.
در سال ۱۲۳۰ هجري قمري فتحعلي شاه همان ضريح را نقره پوش كرد كه اين ضريح به مرور زمان فرسوده شد و در سال ۱۲۸۰ ضريحي كه از نقره ضريح سابق و نقره هاي موجود در خزانه ساخته شده بود به جاي آن نصب گرديد.
اين ضريح چندين مرتبه تجديد بنا و اصلاح شد و سال هاي متمادي روي مرقد حضرت باقي بود تا اين كه در سال ۱۳۶۸ هجري شمسي به دستور توليت آن زمان شكل ضريح را تغيير دادند و ضريحي را با ظرايف و شاهكارهاي هنري ويژه اي به جاي آن نصب نمودند كه آن ضريح همچنان برفراز تربت نوراني حضرت برقرار است و در اسفند ماه ۱۳۸۰ شمسي اصلاحات و تعميرات جديد صورت گرفت.
رواق ها:
محدوده هاي نزديك تر به ضريح مطهر را رواق مي گويند. حرم مطهر داراي چهار رواق است:
۱ - رواق بالاسر كه محوطه بين مسجد بالاسر تا ضريح مطهر است و با آيينه كاري و گچكاري هاي بسيار زيبا آراسته شده است.
۲ - رواق دارالحفاظ كه محوطه بين ايوان طلا و ضريح مطهر است.
۳ - رواق آينه (شهيد بهشتي) كه در بخش زنانه و پايين پاي حضرت (س) واقع است.
۴ - رواق پيشرو كه محوطه بين مسجد طباطبايي تا ضريح مطهر است.
صحن ها:
حرم مطهر داراي سه صحن است:
۱ - صحن نو (اتابكي):
اين صحن زيبا داراي چهار ايوان شمالي، جنوبي و شرقي و غربي است: ايوان شمالي آن ورودي از ميدان آستانه و ايوان جنوبي ورودي از طرف قبله و ايوان شرقي ورودي از خيابان ارم و ايوان غربي همان ايوان آينه است در هر كدام از اين ايوان هاي ياد شده ظرايف و آثار هنري، معماري خاصي به كار رفته است. اين صحن آز آثار (ميزرا علي اصغر خان صدر اعظم) است كه از سال ۱۲۹۵ هجري قمري تا سال ۱۳۰۳ بناي آن طول كشيده است.
۲ - صحن عتيق (قديم)
صحن عتيق (واقع در شمال روضه مباركه) اولين صحني است كه در اين بارگاه مباركه بنا شده، اين صحن را چهار ايوان زيبا فرا گرفته است. ايواني با عظمت در جنوب كه همان ايوان طلا (ورودي صحن به روضه مطهره) مي باشد و ايواني در شمال كه ورودي فيضيه به صحن را تشكيل مي دهد كه ساختمان نقاره خانه روي آن بنا شده است و ايواني در غرب كه ورودي مسجد اعظم به صحن است و در شرق، ايوان ورودي صحن عتيق به صحن نو واقع است. اين صحن و ايوان هاي اطراف آن را "شاه بيگي" همسر شاه اسماعيل صفوي در سال ۹۲۵ هجري قمري بنا نمود. از سال ۱۳۷۷ نيز تعميرات اساسي در اين صحن و مقابر اطراف شروع شده است كه همچنان ادامه دارد.
۳ - صحن صاحب الزمان
اين صحن با بيوتات متعلق به آن در مساحتي حدود ۸ هزار متر مربع با چهار جهت ورودي، در سال ۱۳۸۱ شروع و در سال ۱۳۸۴ افتتاح گرديد. (ورودي شرقي "شبستان امام خميني"، ورودي غربي "پل آهنچي"، ورودي شمالي "بست مسجد اعظم"، ورودي جنوبي "خيابان جديدالاحداث". ديواره هاي اطراف اين صحن منقوش به كتيبه هاي قرآني با خطوط بنائي و كوفي در ساختار و طرح جديد با تركيبي از سيمان سفيد و آجر است.
گلدسته ها:
۱- گلدسته هاي ايوان طلا:
در دو طرف اين ايوان در صحن عتيق، گلدسته هايي پوشيده از كاشي گرهي به صورت مارپيچ (به بلندي ۴۰/۱۷ متر از سطح بام و قطر ۵۰/۱متر) ساخته شده است كه بين پيچ ها، اسامي مبارك: "الله"، "محمد"، "علي" به خط كوفي نوشته شده است كه در بالاي آنها زير مقرنس كتيبه اي قرار دارد، كه سقف آن "ان الله و ملائكته يصلون. . . " است.
اين مأذنه ها به دستور "محمد حسين خان شاهسون شهاب الملك"، در سال ۱۲۸۵ هجري قمري، طلا كاري شد.
در سال ۱۳۸۵ هجري شمسي تعميرات ديگري بر روي اين گلدسته ها صورت گرفت و سر گلدسته ها طلاكاري شد.
۲- گلدسته هاي ايوان آينه:
برفراز پايه هاي دو طرف ايوان دو مأذنه است كه، از بلندترين بناهاي آستانه مي باشد.
ارتفاع آنها از سطح بام ۲۸ متر و از سطح صحن ۸۰/۴۲ متر و محيط آن ۳۰/۳ متر مي باشد. در بالاي مأذنه ها كتيبه اي با پهناي حدود يك متر ديده مي شود كه متن آن در يكي از مأذنه ها "لا حول ولا قوه الا بالله العلي العظيم" و در ديگري "سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر" است.
پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پايين سرتاسر كاشي گرهي است كه در ميان آن ها نام هاي پروردگار متعال خوانده مي شود.
باني آنها، امين السلطان و معمار، استاد حسن معمار قمي مي باشد و كاشي كاري گلدسته هاي مذكور بعد از پيروزي انقلاب اسلامي تعويض شده است.
۳- گلدسته هاي صحن بزرگ:
در صحن بزرگ (نو يا اتابك) روبروي ايوان آيينه قرار دارند. پوشش آنها، كاشي گرهي هشت ضلعي متساوي است. روي چهار ضلع اين گلدسته ها ناماي مبارك "الله"، "محمد"، "علي" از بالا به پايين ۴ مرتبه نوشته شده است.
*علت سفر حضرت معصومه (س) به شهر قم چه بوده است؟
حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ يكي ازبانوان بافضيلت و باشخصيت خاندان اهل بيت ـ عليهم السلام ـ ميباشد محل تولد و رشد حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ خانداني بود كه او را با دريايي ازعلم و معرفت روبهرو ساخت. ولي بيش از ده بهار ازعمر شريفش نگذشته بود كه پدر بزرگوارش با زهر جفا در زندان هارون به شهادت رسيد و دريايي از غم و اندوه بر قلب شريفش فرو ريخت كه در اين ايام غم و تنهايي، تنها مايه تسلي او برادرش امام رضا ـ عليه السّلام ـ بود كه ناگهان «مأمون» وجود اقدس امام هشتم را از كانون خانواده جدا نمود و به اجبار به خراسان جلب كرد و به اقامت اجباري در خراسان وادار نمود.
حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ كه بعد از پدرش تنها اميدش يعني برادرش را از خود دور ميديد بسيار آزرده خاطر و افسرده بود و نميتوانست دوري برادرش را تحمل بكند تا اينكه بعد از يك سال به سوي ايران حركت كرده اما اينكه علت سفر آن حضرت به ايران چه بوده دقيقاً مشخص نيست اما طبق اقوال و گزارشات موجود تاريخي علت سفر به ايران را اينطوري ميتوان بيان كرد.
۱ . طبق برخي از گزارشات علت سفر حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ به ايران جهت ديدار با برادر خودش بوده چون همانطور كه قبلاً هم اشاره شد حضرت معصومه بعد از شهادت پدر بزرگوارش علاقه و محبت و وابستگي خاصي به برادر خودش امام رضا ـ عليه السّلام ـ داشت و از محضر علمي و معنوي آن حضرت سود ميبرد حال كه امام و برادرش را از خود دور ميديد نميتوانست اين دوري را تحمل بكند از اين رو تصميم گرفت براي زيارت برادرش از مدينه به مقصد خراسان حركت بكند و در سال ۲۰۱ هجري وارد ايران گرديد.[۱]
۲ . طبق نقل ديگر امام رضا ـ عليه السّلام ـ بعد از ورودش به خراسان نامهاي خطاب به خواهر گرامياش فاطمه معصومه مرقوم فرمود و آن را توسط يكي از غلامانش به مدينه منوره ارسال فرمود. امام به غلامش دستور داد كه در هيچ منزلي توقف نكند تا در اندك زمان ممكن آن نوشته را به مدينه برساند. و حضرت معصومه به مجرد رسيدن نامه برادرش خود را آماده سفر نمود.[۲] البته جريان اين نامه در كتابهاي دست اول و قديمي نيست. برخي محققين از لابلاي مطالب كتابهاي گذشته وجود چنين نامه اي را اثبات مي كنند.[۳]
از اين دو نقل استفاده ميشود كه حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ به خاطر وابستگي كه به برادر بزرگوار خود داشته و اوضاع مساعد برادرش در خراسان آن حضرت را بر آن داشت تا به حضور برادر خود در خراسان برسد. لذا محقق بزرگوار آقاي جعفريان مينويسد: پس از آمدن علي بن موسي ـ عليه السّلام ـ به ايران گروههايي از «سادات» راهي ايران شدند. تسامح مأمون در مقابل سختگيري پدرش نسبت به سادات، در رشد و سربلندي علويان، تأثير بسزايي داشت و آمدن حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ به ايران از جمله مهاجرت هايي بوده كه در رابطه با آمدن امام رضا ـ عليه السّلام ـ به ايران صورت گرفته است.[۴]
مرعشي هم در اين باره مينويسد: سادات از آوازة ولايت امام رضا ـ عليه السّلام ـ و پناهي كه مأمون به آن حضرت داده بود، روي به طرف ايران نهادند و مجموع برادران و بنواعمام كه به بيش از بيست نفر ميرسيد به ايران آمده و در قم مورد تكريم واقع شدند.[۵] در حاليكه در ساوه درگيري بين دشمنان اهل بيت و كاروان در افتاد كه حلي آن عده اي از همراهان او شهيد شدند.
دلايل تاريخي
لازم به ذکر است سفر حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ و ساير امامزادگان و همراهان از روي غفلت نبوده است. بنا به دلايل تاريخي اين سفر در حال علم و با آگاهي از اوضاع صورت گرفته است. این دلایل عبارتند از:
۱ . در كتاب كريمه اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ سخن از نامه امام رضا ـ عليه السلام ـ به حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ است كه امام ـ عليه السلام ـ خواستار سفر خواهرش شده است. نويسنده كتاب كه سند اين نامه را از كتاب «من لايحضره الفقيه» نقل ميكند آورده است كه حضرت امام رضا ـ عليه السلام ـ به يكي از غلامانشان دستور دادند كه نوشتهاي را به خدمت حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ برسانند و حضرت به مجرد رسيدن نامه آماده سفر شدند.[۶]
۲ . سياست مأمون كه خليفه مسلمين بود ابتدا درصدد جلب نظر علويان به سوي خود بود و سياست خوبي با علويان داشته ولي بعداً اين سياست تبديل به شكنجه و آزار و اذيت علويان منجر گشت. شايد به همان خاطر حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ و ساير امامزادگان دست به سفر زدند.
«مأمون بعد از شهادت امام رضا ـ عليه السلام ـ به سال ۲۰۲ قمري طي نامهاي به بني عباس و موالي آنها در بغداد، از آنها استمالت نمود و پايان سياست گرايش به علويان را اعلام كرد. و سياست سابق دولت عباسي در قتل عام شيعيان و سركوب طالبيان را به رويهي ثابت خود قرار داد.»[۷]
۳ . اكثر منابع علت سفر حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ را زيارت برادرش ذكر كردند. در هيچ يك از منابع در مورد غفلت آن بانو حرفي نزدند.
از منابع مهم ميتوان به كتب ذيل اشاره كرد:
كتاب «تاريخ قم»، نوشته حسن بن محمد بن حسن،[۸] كتاب «حياة الست» «تأليف مهدي منصوري»،[۹] «رياحين الشريعة» تأليف ذبيح الله محلاتي،[۱۰] «منتهي الآمال»، تأليف شيخ عباس قمي[۱۱] و ...
۴ . مسيرهايي كه حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ جهت سفر انتخاب كردند آن مسيرهايي بود كه امام رضا ـ عليه السلام ـ از آنها ممنوع شده بودند. اين يعني دقت و آگاهي و يعني اينكه ايشان ميخواستند هدف از سفر برادرشان را تبليغ و تبيين كنند و فرهنگ ناب و اصيل اسلامي را بيان كنند.
مأمون امام ـ عليه السلام ـ را از مسيرهايي كه شيعهنشين بودند مانع شد تا مبادا شورش و طغيان بر عليه حكومت و دولت صورت گيرد حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ با دقت و زيركي خاص از اين مسيرهاي ممنوع شده سفر كردند تا توطئه مأمون را خنثي كنند و همچنين ورود فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ به قم كه مركز تجمع مخالفان دولت عباسي بود دليل بر انتخاب و اراده آن حضرت در اين سفر است.[۱۲]
يك دليل مهم ديگر:
۵ . يك مطلب مهم كه بالاتر و مهمتر از همه موارد ياد شده ميباشد فشار و اختناق حاكم بر عراق بود كه منجر به هجرت امامزادگان و همراهان و حتي حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ از مدينه به سوي ايران گرديده است:
«در دوران خلفاي اموي و عباسي، يكي از جريانهاي معارض و ستيزهگر با ايشان، علويان بودند. در دوره حكومت ظالمانه حجاج بن يوسف (۷۵ ـ ۹۵ هـ ) بر عراق، علويان در معرض آماج حملات وي قرار گرفتند. اين امر موجب گرديد تا علويان به منظور پناهجويي متوجه سرزمينهاي شرق قلمرو خلافت گردند. علويان كه به عنوان جريان معارض، مورد ضرب و شتم و تعقيب عمال خلفا قرار ميگرفتند، در جستجوي پناهگاه مناسبترين منطقه را در ايران، مناطق هموار جنوب، سلسله كوههاي البرز، يعني شهرهايي چون قزوين، ري، قم، ساوه و آوه تشخيص دادند. اين نواحي بيشتر بدين علت مورد توجه بود كه در مواقع خطر، دستيابي به مناطق كوهستاني مشرف به اين شهرها به سهولت امكانپذير ميگشت.
بعد از اين (قيام يحي بن عبدالله) نيز مهاجرت علويان ادامه يافت و به هنگام طرح مسأله ولايتعهدي حضرت رضا ـ عليه السلام ـ شماري از علويان به همراه آن حضرت به خراسان آمدند. وقتي آوازه اين حركت در جهان اسلام پيچيد، علويان ديگري از نقاط مختلف، بويژه مدينه، عازم خراسان گشتند. حضرت رضا ـ عليه السلام ـ بيست و يك برادر داشت كه همه آنها به همراهي بني اعمام خود از سادات حسيني و حسني به سوي خراسان حركت كردند.
آنان وقتي به نواحي ري رسيدند، بر خبر شهادت آن حضرت وقوف يافتند و مورد تهديد و تعقيب مأموران قرار گرفتند. برخي از اين سادات در همين نواحي به شهادت رسيدند، ولي اكثر آنها به كوههاي طبرستان پناه برده، در آن ديار سكونت گزيدند.
عدهاي از علويان نيز كه به همراه برادر حضرت رضا ـ عليه السلام ـ مشهور به «سيد جمالالدين اشرف» تا شهر قم آمده بودند، به محض وصول خبر شهادت آن حضرت، از راه قزوين به ديلمان پناه بردند... مهاجرت علويان در دورههاي بعد نيز ادامه يافت...»[۱۳]
نتيجهگيري:
با دلايل تاريخي که گفته شد، مشخص می شود حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ و ساير امامزادگان و همراهان از روي غفلت دست به سفر به سوي ايران نميزدند، نامه امام رضا (ع)، سياست مأمون، ديدار امام رضا (ع)، تبلیغ امامت و مذهب تشیع، انتخاب مسير و از همه مهمتر جوّ اختناق و فشار حاكم بر عراق از جمله دلايل تاريخي است كه حضرت معصومه (س) براي دين برادرش به سمت ايران حركت كرد و در این راه از تبليغ امامت و مذهب تشيع فرو گذار نكرد.[۱۴]
لذا با توجه به این توضیحات، می توان گفت که دو عامل مهم باعث شد حضرت معصومه (س) به ايران سفر كنند:
۱. علاقه بسيار شديد بين امام رضا ـ عليه السّلام ـ و حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ كه فوق العاده زياد بود و حضرت معصومه (س) از جهات گوناگوني وابستگي خاصي به برادرش داشت.
۲. موقعيت عالي امام رضا ـ عليه السّلام ـ در دستگاه خلافت مأمون كه فرصتي بود براي فرزندان پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ و سادات براي تبليغ تشيع كه از هر سو به طرف ايران مهاجرت كردند و مورد محبت مردم قرار گرفتند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
۱ . اصفهاني، ابوالفرج؛ مقاتل الطالبين، چاپ دوم، قاهره: دارالاحياء الكتب العربيه، ۱۳۶۸ هـ / ۱۹۴۹ م.
۲ . زرينكوب، عبدالحسين؛ تاريخ مردم ايران از پايان ساسانيان تا پايان آل بويه، ج ۲، تهران، انتشارات اميركبير، ۱۳۶۷.
۳ . قمي،حسن بن محمد، تاريخ قم؛ ترجمه حسن بن علي بن حسن قمي، تصحيح سيد جلال الدين طهراني، تهران: انتشارات توس، ۱۳۶۱.
۴ . مستوفي، حمدالله؛ تاريخ گزيده؛ به اهتمام عبدالحسين نوايي، چاپ دوم، تهران؛ انتشارات امير كبير، ۱۳۶۲.
۵. ارشاد، شيخ مفيد، ترجمه رسولي محلّاتي.
۶. حضرت معصومه و شهر قم، محمد حكيمي.
۷. حضرت معصومه فاطمه دوم، محمدمحمدي اشتهاردي.
۸. كريمه اهل بيت، علي اكبر مهدي پور.
پي نوشت ها:
[۱] . ميرعظيمي، بارگاه فاطمه معصومه، چاپ نهضت، ص ۲۴.
[۲] . فقيه محمدي، محمدمهدي، انوار پراكنده، انتشارات جمكران، ج ۶، ص ۱۲۳.
[۳] . همان.
[۴] . جعفريان، رسول، تاريخ تشيع در ايران، انتشارات سازمان تبليغات، ص ۱۶۲، الاصفهان، مقاتلالطالبين، ص ۳۱۹.
[۵] . مرعشي، تاريخ طبرستان، تهران، انتشارات گسترده، ص ۲۷۷.
[۶] . مهديپور، علي اكبر، كريمه اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ چ نهضت، نشر حاذق، اول ذيقعده ۱۴۱۵ هـ . ق، قم، ص ۴۹۳.
[۷] . پاك، محمدرضا، قم در دو قرن نخست هجري، فصلنامه تخصصي تاريخ اسلام، تابستان، ۸۲، مؤسسه باقرالعلوم، شماره ۱۴، ص ۳۵.
[۸] . قمي، حسن بن محمد بن حسن، تاريخ قم، تصحيح و تحشيه جلال الدين طهراني، تهران، توس ۶۱، مترجم: حسن بن علي بن حسن بن عبدالملك قمي، ص ۲۱۳.
[۹] . منصوري، مهدي، حياة الست، انتشارات صحفي، قم، ۳۹ ش، موضوع چهارم، ص ۹.
[۱۰] . محلاتي، ذبيح الله رياحين الشريعة در ترجمه دانشمندان بانوان شيعه، ناشر دارالكتب الاسلاميه، تهران، ج ۵، ص ۳۰.
[۱۱] . قمي، شيخ عباس، منتهي الآمال، چاپ احمدي، چ ۹، ۷۷، نشر مطبوعاتي حسيني، تهران، ج ۲، باب ۹، فصل ۶، ص ۸۴۳.
[۱۲] . پاك، محمدرضا، پيشين.
[۱۳] . پرگاري، صالح، تاريخ تحولات سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي ايران در دوره صفاريان و علويان، چ اول، تابستان ۷۸، چاپ شركت انتشارات علمي و فرهنگي، ناشر سمت، تهران، ۷۸، بخش دوم، فصل دوم، ۱۲۶.
[۱۴] . كريمان، قصران، انتشارات انجمن آثار ملي، ج ۱، ص ۱۷۱.
.: Weblog Themes By Pichak :.