قالی پازیریک قدیمی‌‌ترین فرش دنیا است که در سال ۱۳۲۸ (۱۹۴۹) توسط سرگئی رودنکو، باستان‌‌شناس روس، در دره‌ی پازیریک در کنار اشیاء باستانی دیگری در گور یخ‌‌زده‌ی یکی از فرمانروایان سکایی کشف شد. بیشتر پژوهشگران، این قالی را از دست‌‌بافت‌‌های پارت‌‌ها یا مادها می‌‌دانند.

اگر پازیریک را به عنوان قدیمی‌‌ترین فرش ایرانی بپذیریم، قدمت قالی‌بافی در ایران به ۵۰۰ سال قبل از میلاد یعنی بیش از ۲ هزار سال پیش بازمی‌گردد. البته شواهدی از اولین فرش ایرانی در کتب چینی نوشته شده است که به دوره‌ی ساسانیان مربوط می‌شود که البته این گفته چندان صحیح نیست.

براساس اطلاعات سایت تخصصی بین‌‌المللی فرش ایرانی، قدیمی‌‌ترین فرش جهان فرش پازیریک یک اثر کاملا ایرانی هخامنشی است که اکنون در موزه‌ی آرمیتاژ سن پترزبورگ روسیه نگهداری می‌‌شود.

در این فرش به ابعاد تقریبا ۲ مترمربع (۲۱۰×۱۸۳ سانتی‌متر) در هر سانتی‌‌مترمربع ۳۶ گره وجود دارد و رنگ‌‌های به‌کار‌رفته در این فرش، سبز، آجری، قرمز تیره، آبی و قهوه‌‌‌ای هستند. البته گذر زمان باعث دگرگونی در رنگ قالی شده و تنها دلیلی که باعث سالم ماندن نسبی قالی بوده، یخبندان شدید منطقه‌ی دره آلتای است. شواهدی بی‌شمار، گویای ایرانی بودن این قالی است؛ اسب‌‌ها و گوزن زرد خالدار ایرانی و آهوان که در بنای تخت جمشید نیز از این نمونه حجاری‌ها دیده می‌شود.

در حال حاضر قالی‌بافی در ۲۸ هزار روستا، تمامی مناطق عشایری و در بسیاری از شهرهای کشورمان رواج دارد و میلیون‌ها نفر به صورت مستقیم و غیرمستقیم به طور دائم و فصلی و به صورت کار تمام‌وقت یا کار جنبی به آن می‌پردازند.

 انواع دار قالی

 دار عمودی

 این دارها که تکامل‌یافته‌ی دارهای ابتدایی هستند از یک چهارچوب مستطیل‌شکل با پایه و یا بدون پایه تشکیل می‌شوند و به طور عمود بر سطح زمین قرار می‌گیرند. دارهای عمودی از هرنوع که باشند ساختمان مشابهی دارند.

 دار افقی

دار افقی به موازات سطح زمین و با فاصله‌ی تقریبا ۳۰ تا ۳۵ سانتی‌متری زمین نصب می‌شود. دار افقی، قدیمی‌ترین نوع دار قالی است که دارای ساختمانی ساده از جنس چوب با لوله‌های آهنی است.

 البته تقریبا تمامی زنان عشایر و بسیاری از زنان روستایی قالی را روی دار افقی تولید می‌کنند و از دارهای عمودی در شهرها و روستاها استفاده می‌شود.

 مواد اولیه‌ی قالی دستباف شامل تار، پود و پرز است. تار عبارت است از نخ‌هایی که موازی یکدیگر در طول قالی قرار می‌گیرد و ممکن است از ابریشم، پشم یا پنبه انتخاب شود. پود قالی عبارت است از رشته نخ‌هایی که به صورت موازی یکدیگر از بین نخ‌های تار گذشته و به طور افقی در دار قالی عبور داده می‌شود. جنس این نخ‌ها در قالی‌های ممتاز، ابریشم، در قالی‌های خوب و متوسط، پشم و در فرش‌های متوسط تا معمولی نخ پنبه‌ای است. پرز، سطح خارجی فرش را تشکیل می‌دهد که به وسیله‌ی گره‌هایی که در تارها می‌خورد به وجود می‌آید و در واقع به وجود آمدن طرح و رنگ‌های مختلف در قالی به واسطه‌ی وجود پرز است. جنس پرز قالی را در قالی‌های ممتاز و عالی، ابریشم و در سایر قالی‌ها پشم تشکیل می‌دهد.

ابزار کار قالی‌بافی شامل دار، شانه یا دفتین، کارد، قیچی و قلاب است. ضمن آن که به طور معمول برای بافت قالی از نقشه استفاده می‌شود.

قالی در واقع مجموعه‌ی هزاران گره است که در رج‌های موازی بر چله‌ها زده می‌شود. گره، بر دو تار یا چله می‌خورد و آن هم به دو شکل است؛ فارسی‌باف و ترکی‌باف.

گره‌ی فارسی که به گره‌ی نامتقارن معروف است در میان مردم فارسی‌زبان و چادرنشینان بلوچ و همچنین در شهرهای اراک، مشهد، قم، اصفهان، کرمان، نائین، بیرجند و... رواج دارد. در گره‌ی فارسی، نخ از کناره‌ی یک چله به عقب برده شده، از فاصله‌ی دو چله بیرون می‌آید و چله‌ی دوم را دور زده و دوباره از میان دو چله سر بیرون می‌آورد.

گره‌ی ترکی‌باف که ظاهرا به وسیله‌ی ترکان سلجوقی به ایران آمده است و به قفقاز و آناتولی نیز رسیده است به طور کلی در مناطق ترک‌زبان مورد استفاده قرار می‌گیرد، ولی امروزه در بسیاری نقاط غیر ترک‌زبان نیز از این نوع گره در بافت قالی استفاده می‌شود.

در گره‌ی ترکی‌باف که ضمنا به گره‌ی متقارن نیز معروف است، نخ پشم از روی دو چله از کنار آن به عقب برده می‌شود و سپس از داخل چله‌ها به جلو برمی‌گردد و با کشیدن سفت می‌شود.

انواع طرح قالی

بر اساس نظر سیسیل ادواردز که در رابطه با فرش ایران تحقیقات مفصل و جامعی را به عمل آورده است، طرح قالی ایران به طور طبیعی به دو نوع یا دو سبک کاملا متفاوت که به آسانی قابل تشخیص هستند تقسیم می‌شود که عبارت است از:

1. طرح‌هایی که از خطوط مستقیم تشکیل شده است (طرح شکسته)
2. طرح‌هایی که از خطوط منحنی تشکیل شده است (طرح گردان)

 در بعضی طرح‌ها این دو شیوه با یكدیگر آمیخته شده و شیوه‌ی تقریبا تلفیقی را با نام طرح «شكسته گردان» به وجود آورده است.

 طرح‌های شكسته (روستایی یا هندسی)

 این طرح‌ها كه شامل سه خط افقی، قائم و مایل هستند، جزو ابتدایی‌ترین و قدیمی‌ترین طرح‌هایی هستند كه به ذهن هنرمندان طراح راه یافته است.

 نقشه‌های شكسته به خاطر سادگی مورد توجه بسیاری از روستاییان است و هنوز در آسیای میانه، تركیه، قفقاز و ایلات و عشایر ایران كاربرد فراوان دارد. شاید یكی از دلایل گرایش روستاییان به این گونه طرح‌ها این باشد كه از طرح‌های شكسته، بدون ترسیم روی كاغذ نیز می‌توان استفاده كرد و به مهارت بسیار در کشیدن نقشه، نیاز نیست. در صورتی كه طرح‌های گردان حتما باید روی كاغذ رسم شود، تا بتوان از آن استفاده كرد.

 طرح‌های گردان (شهری یا منحنی)

 طرح‌های گردان با كمک گرفتن از خطوط منحنی به وجود می‌آیند. این نقش‌ها از ابتدای قرن نهم بسیار مورد توجه قرار گرفته‌اند، با استفاده از گل و بته‌ها و شاخه‌های دوار ساده و ابتدایی، به سرعت مراحل تكامل را پیموده‌اند. ایجاد نقش‌های گردان تنها توسط طراحان ماهر و روی كاغذهای نقشه‌كشی انجام می‌شود و بافنده نیز برای خواندن نقشه و بافت آن، باید از مهارت ویژه‌ای بهره‌مند باشد. امروزه كاغذهای طراحی در اندازه‌های گوناگون، كار نقشه‌پردازی طرح‌های گردان را بسیار آسان كرده است.

طرح‌های قالی ایران بر اساس یک طبقه‌بندی کلی

 شاه عباسی

اساس این طرح را گل‌هایی با طراحی خاص تشکیل می‌دهند که به شاه عباسی معروف‌اند. این گل‌ها به همراه شاخه و برگ‌ها و گاهی طرح‌های اسلیمی و ختایی در متن و حاشیه‌ی فرش، نقشه‌ی اصلی را تشکیل می‌دهند. از میان نقشه‌های فرعی این طرح، افشان، لچک ترنج، ترنج‌دار، درختی، جانوری، شيخ صفی، طره‌دار سلسله‌ای، شاه عباسی تصرفی، ترنجی طره‌دار، بوته‌ای و لچک ترنج کف ساده را می‌توان نام برد.

اسلیمی

قالب اصلی این طرح بر مبنای گردش‌های منظم و سنجیده‌ی بندهای اسلیمی است. از آن جایی که اسلیمی خود دارای انواع مختلفی است، از این رو با توجه به نوع و شکل آن نیز می‌توان طرح‌های اسلیمی را طبقه‌بندی کرد. معروف‌ترین طرح آن، اسلیمی جهان اژدر است. در اين نوع اسليمی، انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می‌شود و به صورت فکين اژدها نشان داده می‌شود و روی ساقه، شاخه‌ها و جوانه‌هايی در نقاط مختلف تزئين شده است که بيشتر اين جوانه‌ها را اسليم می‌نامند.

شايد کلمه‌ی اسليمی از اسليم به معنای جوانه باشد و شايد هم اين لغت مصغر کلمه‌ی اسلامی باشد و می‌دانيم که در هنرهای اسلامی از اين طرح بسيار استفاده شده است. انواع مختلف طرح‌های اسلیمی عبارت‌اند از: اسلیمی بندی، اسلیمی افشان، اسلیمی لچک و ترنج.

افشان

با آن که در طرح‌های فرش، معمولا کليه‌ی اجزا و اشکال، به هم پيوسته و مرتبط هستند، ولی طرح افشان به اين شکل است که گل، برگ و شاخه‌ها به طور پراکنده و بدون پيوستگی با يکديگر در متن فرش افشانده شده‌اند، به همین دلیل آن را افشان می‌نامند.

در طرح افشان نيز تنوع و تغيير زيادی داده شده و طرح‌های فرعی بسياری از آن شکل گرفته است، مانند افشان اسليمی، افشان ختایی، افشان بندی، افشان شکسته، افشان گل اناری، افشان شاه عباسی، افشان شاخه‌پيچ، افشان دسته‌گل، افشان حيوان‌دار و افشان ترنج‌دار.

بته جقه

طرح بته‌ای الهام گرفته از درخت سرو است. معروف‌ترين طرح‌های بته‌ای عبارت‌اند از بته جقه، بته شاخ گوزن، بته ترمه، بته سرابندی، بته خرقه‌ای، بته قلمکار اصفهان، هشت گل، بته کردستانی يا هشت بته، بته مير شکسته، بته لچک ترنج، بته سنندج، بته افشاری، بته بازوبندی و بته بادامی.

درختی

در طراحی فرش، اساس کار را شاخه‌ها و برگ‌ها تشکیل می‌دهند ولی در طرح‌های درختی سعی می‌شود تا وجه تشابه زیادی با طبیعت داشته باشد. در اغلب طرح‌های این دسته، درخت‌ها و درختچه‌های کوچک و بزرگ به خصوص به شکل انفرادی ترکیب اصلی طرح را تشکیل می‌دهند. زیرمجموعه‌های طرح درختی عبارت‌اند از: درختی جانوری يا حيوان‌دار، درختی سبزی‌کار يا آب‌نما، درختی ترنج‌دار، درختی سروی و درختی گلدانی.

شکارگاه

مشخصاتی که در مورد طرح‌های درختی ذکر شده در طرح‌های شکارگاه نيز وجود دارد، اما در اغلب طرح‌های شکارگاه، حيوانات وحشی در حال شکار شدن به نمایش درآمده‌اند.

گروه‌های فرعی اين طرح عبارت‌اند از: شکارگاه درختی، شکارگاه ترنج‌دار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری.

قابی

این طرح از قاب‌های چندضلعی تشکیل می‌شود و گروه‌های فرعی متعددی از جمله قابی اسليمی، قابی قرآنی کرمان يا ستونی دارد.

ترکمن یا بخارا

طرح فرش‌های ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در رديف طرح‌های ايلی و خاص مردم کوچ‌نشين قرار می‌گیرد که به طور ذهنی و بدون نقشه بافته می‌شود.

ترکمنی قاب يمونی، ترکمنی شانه‌ای، ترکمنی غزال گز (چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجينی و ترکمنی قاشقی، طرح‌های فرعی اين طرح را تشکيل می‌دهند.

ماهی در هم

اين طرح در رديف طرح‌های بومی و ايلی قرار می‌گیرد. بافت آن مانند ساير طرح‌های هندسی ذهنی است و از روی نقشه انجام نمی‌شود. خوشبختانه زيبايی اين طرح، باعث شده که طراحان آن را به صورت يک طرح منظم و مدون و با حفظ ويژگی‌های قديمی آن، پياده کنند.

اين طرح در بيرجند (يکی از شهرهای استان خراسان) بافته می‌شده و به تدريج به ساير مناطق فرش‌بافی ايران راه پیدا کرده و امروز از شرق تا غرب و همچنين در نواحی مرکزی ايران يعنی از استان خراسان تا آذربايجان، همدان و اراک رواج پيدا کرده است. گروه‌های فرعی منشعب از این طرح عبارت‌اند از: ماهی هرات، ماهی فراهان و زنبوری، ماهی سنه يا کردستان، ريزه‌ماهی يا خرده‌ماهی و ماهی درهم‌بندی.

گلفرنگ

طرح گلفرنگ ترکيبی از طرح‌های اصيل ايرانی با گل‌های طبيعی، مخصوصا گل سرخ است. در اين نوع قالی از رنگ‌های تند و روشن مخصوصا رنگ‌های گرم استفاده می‌شود. گروه‌های فرعی اين طرح را گل سرخ (لچک ترنج)، گلفرنگ بيجار، گلفرنگ مستوفی، گلفرنگ ترنج‌دار، گلفرنگ دسته گلو و گلفرنگ گل و بلبل تشکيل می‌دهند.

محرابی

طرح اصلی محرابی از طرح محراب الهام گرفته شده است و تزیيناتی از قبيل قنديل‌ها، ستون‌ها، سرستون‌ها و گل و برگ‌ها به آن اضافه شده است. گروه‌های فرعی اين طرح به نام‌های محرابی درختی، محرابی گلدانی ستونی، محرابی قنديلی، محرابی گلدانی و محرابی دورنما شهرت دارند.

گلدانی

درطرح گلدانی معمولا شکل گلدان به اندازه‌های مختلف دیده می‌شود. گاه يک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می‌پوشاند. گاه چندین گلدان کوچک به طور متقارن در اطراف متن يا دنبال هم سرتاسر متن را فرا می‌گيرد. گروه‌های فرعی اين طرح عبارت‌اند از: گلدانی ختایی، گلدانی دوطرفه، گلدانی محرابی، گلدانی سراسری، گلدانی ظل‌السلطان (گل وبلبل)، گلدانی حاج خاتمی، گلدانی تکراری، گلدانی لچک ترنج و گلدانی يک‌طرفه.

محرمات

در اين طرح، كل متن فرش از جهت طولی به چند رديف موازی تقسيم می‌شود و درون اين رديف‌ها با نگاره‌هايی مانند بته جقه، انواع اسليمی يا ختايی و گل و برگ‌های ديگر تزيين می‌شود. به عبارت ديگر متن فرش به صورت راه راه است. محرمات بته جقه‌ای معروف‌ترين طرح اين گروه است. اين طرح در بعضی از نقاط ايران به نام قلمدانی مشهور است. گروه‌های فرعی طرح محرمات عبارت‌اند از قلمدانی سراسری، گل ريز با زمينه‌ی يک‌رنگ و بته با زمينه‌ی الوان.

ایلی

اين طرح‌ها از قديمی‌ترين و اصيل‌ترين طرح‌ها در فرش‌بافی ايران، حاصل ذهن قالی‌بافان بومی هستند. طبيعت و محيط زندگی آن‌ها به ساده‌ترين شکلی در طرح اين فرش‌ها منعکس شده است. از نقشه‌های منظم و مدون پيروی نمی‌کنند و دارای زيبايی منحصربه‌فردی هستند. طراحان فرش، اين طرح را از منطقه‌ای به منطقه‌ی ديگر منتقل کرده‌اند چنان‌که از غربی‌ترين نقطه‌ی ايران به شرقی‌ترين منطقه راه يافته است. گروه‌های فرعی اين طرح‌ها اغلب منسوب به مناطقی است که طرح ابتدا در آن جا رواج پيدا کرده است يا به نام اشخاصی است که دارای نفوذ محلی بوده‌اند يا سفارش بافت آن را داده‌اند. نام‌های معروف و قديمی اين گروه عبارت‌اند از هيبت لو (مربوط به فارس و آباده)، قشقايی بته، افشاری، خاتونی، اردبيل، مزلقان، خمسه، ساوه، تفرش، هريس، مهربان، گوراوان، زنجان و مشکين شهر، بختياری، کردی، يلمه، گبه (خودرنگ)، سيستان، فردوس، سالارخانی، يعقوب‌خانی، سنگ چوبی، علی ميرزایی، جان بيگی، جانمازی، جوين، موسی‌آباد، بلوچستان، ويس، قرجه، سنه و دسته‌گل.

هندسی

همان‌گونه كه از نام طرح‌های اين گروه مشخص است، كليه نقوش اين گروه به صورت هندسی و با استفاده از خطوط زاويه‌دار به وجود می‌آيد. گروه‌های فرعی مهم اين طرح عبارت‌اند از هندسی بندی قابی، هندسی ترنج‌دار، هندسی محرمات، هندسی لچک ترنج (شاخه شکسته)، هندسی کف ساده، هندسی خطایی، هندسی ستاره (موزاييک)، هندسی خاتم شيرازی و هندسی جوشقانی.

طرح‌های واگيره‌ای

منظور از استعمال واژه‌ی بندی اين است که يک قطعه‌ی کوچک از يک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار می‌شود. چون اين قطعات در مرحله‌ی تکرار به هم می‌پيوندند، آنرا بند بندی يا واگیره می‌نامند. نام‌های فرعی اين گروه عبارت‌اند از: بندی اسليمی، بندی پيچک، بندی شکسته، بندی کتيبه‌ای، بندی مستوفی، بندی ورامين يا ميناخانی، بندی قالب خشتی يا لوزی، بندی ترنج‌دار، بندی درختی، بندی قابقابی، بندی شير شکری يا بازوبندی، بندی سروی، بندی آدمکی يا ملانصرالدين، بندی بختياری، بندی مجلسی، بندی خوشه انگوری، بندی شاخه گوزن حيوان‌دار، بندی خاتم شيرازی و بندی دسته‌گل.

اقتباسی

اغلب طرح‌های اين گروه شباهت زيادی با طرح‌های فرش مناطق مرزی ايران و كشورهای همسايه و حتی ساير كشورها دارد و به همين دليل آن‌ها را اقتباسی می‌نامند؛ مانند طرح‌های قفقازی و گوبلنی.

طرح‌های آثار باستانی و ابنیه‌ی اسلامی

اين طرح‌ها از ساختمان‌ها و کاشيکاری‌ها و اشکال هندسی و تزیينی بناها الهام گرفته شده است. در طول تاريخ، طراحان فرش در طرح‌های اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرح‌های فرعی را به وجود آورده‌اند. معروف‌ترين اين آثار عبارت‌اند از: مسجد شيخ لطف الله، محرابی کوفی، مسجد کبود، مقبره شيخ صفی، سردر امامزاده محروق، گنبد قابوس، مسجد شاه اصفهان، تخت جمشيد، طاق بستان، طاق کسری (ايوان مدائن) و زيرخاکی.

تلفیقی

طرح‌های اين گروه به مرور زمان و با ادغام شدن طرح‌های مختلف به وجود آمده است و ده‌ها و بلكه صدها نوع از آن را می‌توان در ميان مناطق مختلف ايران مشاهده كرد. برخی از طرح‌های تلفيقی به جهت تلفيق زيبا و صحيح نقوش مختلف، از جذابيت بالايی برخوردار هستند. اما برخی از آن‌ها ناشی از تلفيق نابه‌هنجار چند طرح هستند. گونه‌های مختلفی از طرح‌های تلفيقی را می‌توان نام برد؛ مانند لچک و ترنج تلفيقی، تلفيقی دسته گلی، تلفيقی گل فرنگ، تلفيقی هندسی و...

قالی ایران از گذشته دارای سه ویژگی اصلی بوده که عبارت‌اند از: مرغوبیت پشم مصرفی، ثبات رنگ، طرح‌ها و نقش‌های اصیل و سنتی.

در خصوص مرغوبیت پشم یا خامه‌ی مصرفی باید گفت که پشم نژادهایی از گوسفندان ایرانی به خاطر جعد و ترکیب طول و ضخامت الیاف، مناسب‌ترین پشم برای تولید قالی تشخیص داده شده است. ثبات رنگ قالی‌های کشورمان نیز به خاطر استفاده از رنگ‌های طبیعی در رنگرزی خامه بوده و افزون بر آن طرح‌ها و نقش‌های اصیل و سنتی توسط هنرمندان ایران با الهام از آداب و رسوم، سبک زندگی و... و در مجموع فرهنگ جامعه‌ی ایرانی ترسیم می‌شود که در دنیا منحصربه‌فرد است.

متاسفانه به دلیل مصرف پشم‌های وارداتی در قالی و استفاده از رنگ‌های شیمیایی در رنگرزی خامه که امروزه به میزان زیادی متداول و مرسوم شده است، فرش ایران بخشی از خصوصیات و ویژگی‌های ارزنده‌ی خود را از دست داده که باید به این مسئله‌ی مهم یعنی استفاده از رنگ‌های طبیعی در رنگرزی خامه و استفاده از پشم ایرانی در قالی‌بافی، توجه کافی مبذول شود.