درک پدیده‌های آسمانی، بخشی از تلاش سیری ناپذیر انسان در راه درک و شناخت نظم حاکم بر تمام طبیعت بوده و هست؛ چراکه شرایط کیهانی و اقلیمی همواره بر زندگی او موثر بودند و برای استیلا بر آن علم اخترشناسی به عنوان شاخه‌ای از علوم پیگیری شد. بر این اساس ستاره شناسی یکی از قدیمی‌ترین علوم است و اولین انسان‌ها به این موضوع توجه کردند که اجرام آسمانی به شکل دایره‌ای حرکت می‌کنند یا الگوهایی را در حرکتشان تکرار می‌کنند.

ستاره شناسان باستان عقیده داشتند که خورشید و سیارات، به دور زمین می‌گردند؛ اما در سال 1543 یک ستاره شناس لهستانی به نام «نیکلا کپرنیک» گفت که زمین و سیارات دیگر به دور خورشید می‌گردند. ستاره شناسان در گذشته تنها درباره اشیایی که می‌توانستند با چشم غیر مسلح یا با تلسکوپ‌های ساده ببینند، چیزهایی را درک می‌کردند.

امروزه ستاره شناسان آلات و ابزار زیادی را مورد استفاده قرار می‌دهند تا جهان را مطالعه کنند. تلسکوپ‌های عظیم تصاویری از اشیای فضایی در اختیار فضانوردان می‌گذارند. این تلسکوپ‌ها به ستاره شناسان کمک می‌کنند تا درباره اشیایی که نسبتا به زمین نزدیک هستند مثل خورشید، سیارات و ستاره‌های دنباله‌دار مطالعه کنند.

برای آموختن درباره اشیایی که دورتر هستند، از تلسکوپ‌های رادیویی و انرژی ساطع شده از اشیای فضایی بهره می‌گیرند. رایانه‌ها نیز به ستاره شناسان کمک می‌کنند تا به اطلاعاتی که از همه این ابزار می‌گیرند، دست پیدا کنند.

این ابزارها در سازه‌هایی به نام رصدخانه‌ها به محققان عرضه می‌شود تا آنها دانشی را به دانش قبلی اخترشناسی اضافه کنند. در گذشته رصدخانه‌ها با ابزارهای ابتدایی ستاره‌شناسی بودند، ولی رصدخانه‌های امروزی به تلسکوپ‌های بزرگ نوری یا رادیویی مجهز هستند که در اتاق‌های گردنده نصب شده‌اند.

این در حالی است که بررسی 15 رصدخانه کشور نشان می‌دهد که به دلیل عدم به روز رسانی تجهیزات در حد آماتوری مانده است.

از میان این رصدخانه‌ها، رصدخانه دانشگاه تهران به نابودی کشیده شد به گونه‌ای که مهندس مسعود عتیقی، مدیر انجمن نجوم آماتوری با بیان اینکه رصدخانه دانشگاه تهران در انتهای خیابان امیرآباد بوده است، می‌گوید: به منظور ایجاد دسترسی امیرآباد به بزرگراه حکیم، این رصدخانه در طرح بزرگراه قرار گرفت و قرار بود این رصدخانه در محل دیگری تاسیس شود که متاسفانه این امر صورت نگرفت. 

وی این رصدخانه را یک رصدخانه خورشیدی دارای تلسکوپ شرکت "زایس" بوده است، تاکید می‌کند: متاسفانه با متروک شدن این رصدخانه، تجهیزات آن به موقع از دسترس عموم جمع آوری نشد و در زمان بازدید از این رصدخانه مشاهده شد که این رصدخانه محل تجمع معتادان شده که تلسکوپ آن توسط این افراد نابود شده است.

سرنوشت ناگوار رصدخانه ملی

از زمان طرح ایجاد رصدخانه ملی در کشور 18 سال می‌گذرد. علی رغم آنکه تلاش‌های زیادی برای مکان‌یابی و ساخت تلسکوپ و آینه آن می‌گذرد، این رصدخانه زمین‌گیر است و محققان این حوزه نگران این هستند که با تعلل در بهره‌برداری این رصدخانه، جذابیت‌های جهانی آن کاسته شود.  

دکتر رضا منصوری مجری سابق طرح رصدخانه ملی و عضو هیات علمی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با تاکید بر اینکه دو مساله مهم برای «زمین گیر شدن» رصدخانه ملی مطرح است، یادآور شد: یکی از این مسائل بودجه است که دولت به موقع تامین نکرد و این در حالی است که حدود 2 تا 3 سال پیش این طرح در شرایطی بود که می‌توانست ساخت قطعات آن را شروع کند.

منصوری با بیان اینکه این سخن به معنای آن است که طرح در مرحله‌ای بود که می‌توانستیم وارد مرحله ساخت شویم، اضافه کرد: مساله دیگر مشکل مدیریتی است و این دو عامل دست به دست هم داد تا این طرح زمین‌گیر شود.

وی در عین حال با تاکید بر اینکه اگر وارد این طرح شویم با ظرافت‌های بیشتری مواجه می‌شویم، افزود: طرحی که می‌توانست و قرار بود یک تلسکوپ با کیفیت جهانی داشته باشد و منجمان جهانی نیز آماده همکاری بودند و منتظر بودند تا در کنار منجمان ایرانی از آن بهره برداری کنند، با تحولات ایجاد شده به پروژه جهان سومی تبدیل شد که کیفیت بسیار پایینی دارد و توجه به آن به تدریج کاهش یافت.

این استاد فیزیک دانشگاه صنعتی شریف با بیان اینکه شاید بتوان علت آن را مربوط به عدم روان شناختی جمعی بدانیم، گفت: می‌طلبد که عزم جدی برای اجرای این طرح داشته باشیم؛ چراکه اجرای این طرح، اتفاقی است که از 20 سال قبل در کشورهایی چون چین و سایر کشورها رخ داده ولی ما متاسفانه در این زمینه بسیار عقب ماندیم و گاهی اوقات دلمان را به شایعات خوش کردیم.

به گفته این محقق، ابعاد تلسکوپ اهمیت زیادی دارد و زمان بهره‌برداری از آن چندان مهم نیست و ما در حال از دست دادن کیفیت تلسکوپ این رصدخانه هستیم.

نور بارانی آسمان و کم شدن توجه به کائنات

از سوی دیگر آسمان زیبای شب در خلال هیاهو و تلاش‌های توسعه یافتگی به تدریج نادیده گرفته شد چون تصور کردیم با نورباران زمین می‌توانیم به اوج برسیم ما به اوج رسیدیم ولی زیبایی‌های آن را از دست دادیم.

اسدالله قمری نژاد عضو کمیته نظارت و ارزیابی انجمن نجوم ایران، با تاکید بر اینکه توسعه یافتگی شهر در اضافه کردن نورهای آن نیست، یادآور شد: امروزه مشاهده می‌شود که در شب‌ها درختان نورباران شده‌اند و نورها به سمت آسمان نشانه رفته‌اند و اینها فرهنگ‌های غلطی است که در گذشته نبود؛ چراکه در گذشته برای هر یک از لامپ‌های کم‌نور معابر سرپوشی قرار می‌گرفت تا نور به سمت پایین هدایت شود.

وی اضافه کرد: امروزه همه جا را با نور زیبا کردیم بدون توجه به اینکه با این عملکرد حتی طبیعت را از دست می‌دهیم.

به گفته این منجم نورهای اضافه علاوه بر آنکه زندگی انسان‌ها را مختل می‌کند زندگی جانوران و گیاهان را نیز تهدید خواهد کرد،؛ چرا که این نورها موجب خشک کردن درختان می‌شود و پرندگان نیز دلیل وجود نورهای اضافه زمان خوابیدن را گم کرده‌اند.  

طرح سوالات اساسی راهی برای رسیدن به نجوم حرفه‌ای

محققان نجومی کشور بر این باور هستند که طرح و درک سوالات اساسی در نجوم آماتوری موجب تحول در آن می‌شود؛ چون کسی که این سوالات را بداند، می‌تواند از دل این سوالات سوالی را استخراج کند که با تلسکوپ‌های موجود می‌توان به آن پاسخ داد.

دکتر منصوری، استاد فیزیک دانشگاه صنعتی شریف درک این سوالات و یافتن فرصت و امکان برای رسیدن به پاسخ این سوالات را مهم می‌داند و ادامه می‌دهد: تاکنون با تلسکوپ‌های موجود اقدام به رصد ستاره‌های «دوتایی» و «متغیر» و «نورسنجی» شده است، ولی با تلسکوپ‌های مشابه در دنیا سیارات فراخورشیدی کشف شده است؛ چون سوالات جدیدی مطرح شده و در پی یافتن پاسخ‌های مناسب، منجر به این کشف شده است.

وی با بیان اینکه نجوم آماتوری ایران نیز باید به این جریان بپیوندد، خاطر نشان کرد: در حال حاضر شاهد نزدیک شدن سیارک‌ها و یا خرده سنگ‌ها به زمین هستیم و نجوم آماتوری می‌تواند مدار آنها را پیدا کند.

منصوری با بیان اینکه رصد سیارک‌ها و خرده سنگ‌ها به عنوان این یک پروژه جهانی مطرح شده است، یادآور شد: در صورتی که یکی از این خرده سنگ‌ها به زمین برخورد کنند، آسیب‌هایی به بشر وارد می‌شود؛ از این رو به ویژه سازمان‌های فضایی علاقه‌مند هستند در این پروژه منجمان آماتور دنیا حتی از سطح دبیرستان به آن بپیوندند.

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف با بیان اینکه در حال حاضر در ایران چندین گروه نجوم آماتوری در این پروژه شرکت کردند، اجرای این پروژه را از جنس سوالاتی نجومی دانست و یکی از زمینه‌هایی ذکر کرد که منجمان آماتوری می‌توانند در آن مشارکت داشته باشند.

اشیا پرنده؛ تلاش دیرینه محققان برای کشف آن

اینکه آیا اشیای پرنده وجود دارند یا خیر، موضوعی است که از سال 1639 تاکنون مطرح است و تاکنون هیچ داده اثبات شده‌ای در این زمینه وجود ندارد ولی تحقیقات در این زمینه همچنان ادامه دارد.  به گفته مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران، اینکه تصور شود انسان در عالم تنها است، مردود به نظر می‎رسد ولی تاکنون هیچ مدرک اثبات شده علمی ارائه نشده است.

مهندس مسعود عتیقی با طرح این پرسش که آیا این اجرام و اجسام پرنده متعلق به خارج زمین است و از کرات دیگر آمده‌اند، تاکید کرد: تاکنون هیچ تایید رسمی از سوی سازمان فضایی آمریکا (ناسا) و نه در سازمان فضایی روسیه و نه در هیچ سازمان فضایی نشده است که این اشیا متعلق به خارج زمین باشند.

وی با اشاره به این موضوع که انسان در عالم تنها است، گفت: این مساله مردود است و ما نمی‌توانیم در عالم تنها باشیم. همانطور که ما در بخشی از کائنات قرار گرفتیم و توان بالایی داریم که به ماه  و یا کرات دیگر سفر کنیم، مشاهده می‌شود که این توان را نداریم که با موجودات احتمالی اطراف خود ارتباط برقرار کنیم.

عتیقی تاکید کرد: چه بسا موجوداتی در سایر کرات وجودداشته باشد حتی اگر بر اساس سیکل کربن 14 خلق شده باشیم چه بسا این موجودات با سیکل دیگر خلق شده باشند و به این دلیل از نظر اینکه خود را تنها فرض کنیم و عدم وجود اشیا پرنده را تایید کنیم معنای آن رد این موجودات نیست چون می‌توانند در سطوح مختلف تکنولوژی و توان علمی باشند و آنها نتوانستند و یا نخواستند با انسان ارتباط برقرار کنند.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران تاکید کرد: تنها در کهکشان راه شیری به غیر از خورشید، بر اساس محاسبه جرم کهکشان، تصور بر این است که 100 میلیارد ستاره وجود داشته باشد. از این رو طبیعی است که خورشید ما تنها نباشد و ممکن است در کمربند حیات خود سیاره‌ای همانند زمین داشته باشد.

وی خاطر نشان کرد: اخیرا در فاصله 39 سال نوری در کهکشان راه شیری ستاره‌ای کشف شد که 7 جرم ستاره‌ای به دور آن می‌گردند و 3 مورد از این اجرام کاندیدای وجود حیات است هرچند که وجود حیات می‌تواند در مراحل اولیه حیات باشد نه در مراحل تکوینی پیشرفته بشر هوشمند.

عتیقی با بیان اینکه به غیر از 100 میلیارد ستاره در کهکشان راه شیری ما، نزدیک به 200 میلیارد کهکشان در کائنات وجود دارد و هر کهکشان دارای 100 میلیارد ستاره است، افزود: اگر به «جهان‌های موازی» فکر کنیم، می‌تواند عالم‌های دیگری به بزرگی عالم ما و با مخلوقات متنوع وجود داشته باشد ولی لازم است گفته شود که هیچ کدام از آنها صورت علمی و اثبات شده که موجوداتی از دیگر کرات ما را ملاقات کرده‌اند، موجود نیست.

پیشنهاد برگزاری روز ملی ستاره‌شناسی

با توجه به تلاش‌های صورت گرفته، محققان نجومی کشور پیشنهاد نامگذاری روزی به نام روز ملی ستاره‌شناسی را ارائه دادند. به گفته آنها با توجه به وجود مفاخر ملی نجومی چون ابوریحان بیرونی و دیگر منجمان ایرانی بهتر است به روز ملی ستاره‌شناسی توجه شود از این رو پیشنهاد روز ملی ستاره‌شناسی ضروری است.

برای این منظور روز 13 شهریورماه مصادف با روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی به عنوان روز ملی ستاره‌شناسی پیشنهاد شد.