"موسسه رویان، یک موسسه موفق و یک نمونه کامل و چشم‌گیر از آن چیزی بود و هست که انسان آرزویش را دارد. اگر بخواهیم این الگوی مطلوب را در یک جمله معرفی کنیم عبارت است از: ترکیب علم، ایمان و تلاش".
این تنها بخشی از اظهارات رهبر انقلاب در 25 تیرماه سال 86 با حضور در پژوهشگاه رویان در خصوص این موسسه است، حضوری که نه تنها نشانه توجه ویژه ایشان به مباحث علم و فناوری بود، بلکه موجب دلگرمی فعالان این بخش برای به کارگیری تلاش بیشتر جهت افزایش دستاوردهای این حوزه بوده است.

درواقع می‌توان گفت تمایز سلول‌های بنیادی به سلول‌های انسولین‌ساز، کبدی و سلول‌های عصبی، تمایز سلول‌های بنیادی مغز استخوان افراد بزرگسال به سلول‌های استخوانی و غضروفی با هدف نهایی درمان ضایعات استخوان و غضروف تنها بخشی از جمله دستاوردهای پژوهشگاه رویان بود که موجب شد 10 سال پیش در چنین روزی مقام معظم رهبری با حضور در پژوهشگاه در جریان آن‌ها قرار گیرند.

رهبر معظم انقلاب در این بازدید که پس از درگذشت مرحوم کاظمی آشتیانی صورت گرفته بود، طی سخنانی مرحوم کاظمی آشتیانی را فردی با ایمان، با تلاش، پیگیر، خستگی‌ناپذیر و مدیری موفق عنوان کردند و گفتند: مرحوم کاظمی آشتیانی توانست مؤسسه‌ای علمی به وجود آورد که در بافت آن تحقیق علمی جدی همراه با ایمان و تقوا مورد توجه کامل قرار گرفته است. 

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تأکید کردند: پژوهشگاه‌ رویان زمینه‌ها و قابلیت‌های فراوانی برای پیشرفت بیشتر دارد و این مرکز در واقع سلول بنیادی حرکت علمی کشور است؛ همان‌گونه که هر دانشمند و محقق معتقد به ترکیب «علم و ایمان» نیز چنین ظرفیتی را دارد.

رهبر معظم انقلاب اسلامی، علم و تحقیق را رمز واقعی و کلید قطعی پیشرفت و رسیدن کشور به نقطه‌ مطلوب خواندند و افزودند: فراگیری علوم و دانسته‌های دیگر کشورها و ملت‌ها، مقدمه‌ حرکت در عرصه‌ بسیار وسیع علم و تحقیق است و به‌ هیچ‌ وجه نباید در این حد متوقف شد.

ایشان کمک به مراکز و «طرح‌های علمی، تحقیقاتی و فناوری» را وظیفه‌ دولت و دستگاه‌های مسؤول برشمردند و افزودند: باید میل و اشتیاق به تحقیق و پژوهش در محیط‌های علمی موج بزند که البته تحقق این مهم با توصیه و دستور ممکن نیست؛ بلکه تدبیر و کمک وزارت‌خانه‌های مربوط، بخش‌های مسؤول در برنامه‌ریزی فرهنگی کشور و تلاش صاحبان فکر و اندیشه را می‌طلبد.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با تأکید بر توأم بودن علم و دین افزودند: علم جدا از دین -همان‌گونه که در رفتار برخی کشورها آشکار است- در نهایت به ساخت جنگ‌افزارهایی مانند بمب اتم و به وسیله‌ای برای زورگویی تبدیل می‌شود، اما با علم توأم با دین و «تلاش علمی برای خدا و در راه خدا»، می‌توان به توفیقات پایداری دست یافت که دستاوردهای جهاد دانشگاهی نمونه‌ای از آن است.

ایشان در بخش دیگری از سخنان خود با انتقاد از نظام سلطه‌ حاکم بر جهان، اظهار کردند: جایگاه و نقش کشورها و ملت‌ها در نظام بین‌الملل باید بر اساس استعداد و ظرفیت علمی آن‌ها باشد، اما در وضع کنونی به علت تلاش برخی قدرت‌ها برای انحصاری کردن علم و نیز زورگویی مستکبران، جهان به دو بخش «پیشرفته و عقب‌مانده» و «سلطه‌گر و سلطه‌پذیر» تقسیم شده است که این وضع باید تغییر یابد.

رهبر معظم انقلاب اسلامی مهمترین عامل در تغییر نظام سلطه‌ حاکم بر جهان را حرکت و تلاش علمی ملت‌ها دانستند و افزودند: در این مسیر، ملت ایران می‌تواند با توجه به تاریخ، فرهنگ و سابقه‌ علمی خود و استعداد درخشانش، نقش ویژه‌ای ایفا کند.

فراز و فرودهای پژوهشگاه رویان طی 26 سال فعالیت 

بر اساس این گزارش؛ پژوهشگاه رویان در هشتم خرداد ماه سال 1370 به عنوان مرکز جراحی محدود با هدف ارائه خدمات درمانی به زوج‌‏های نابارور و پژوهش و آموزش در زمینه علوم باروری و ناباروری توسط زنده یاد دکتر سعید کاظمی آشتیانی و گروهی از پژوهشگران و همکارانش در جهاد دانشگاهی علوم پزشکی ایران تاسیس شد.

فعالیت‌های علمی یک دهه دکتر کاظمی آشتیانی و همکارانش در پژوهشگاه رویان دستاوردهایی همچون تولد اولین کودک حاصل از روش باروری آزمایشگاهی IVF، استفاده از سلول‌های بنیادی برای ترمیم ضایعات قلبی ناشی از سکته و ترمیم ضایعات قرنیه چشم برای نخستین بار در کشور و تاسیس نخستین بانک خصوصی خون بند ناف نوزادان را در پی داشته است.

از مهم‌ترین این دستاوردها می‌توان به تولد اولین کودک حاصل از روش باروری آزمایشگاهی IVF (در سال 1371)، تولد اولین کودک حاصل از روش میکرواینجکشن ICSI در کشور (1373)، تولد اولین کودک حاصل از روش تشخیص ژنتیکی قبل از لانه‌گزینی جنین (PGD) در ایران (1383)، استفاده از سلول‌های بنیادی برای ترمیم ضایعات قلبی ناشی از سکته برای نخستین بار در کشور (1383)، استفاده از سلول‌های بنیادی برای ترمیم ضایعات قرنیه چشم برای نخستین بار در کشور (1384)، تاسیس نخستین بانک خصوصی خون بندناف نوزادان (1384)، تولد نخستین حیوان شبیه‌سازی شده خاورمیانه (رویانا) (1385)، تولد دو گوساله و سه بزغاله شبیه‌سازی شده (1388)، تولید سلول‌های بنیادی پرتوان القایی انسانی (iPS) (1387)، استفاده از سلول‌ درمانی برای بهبود و درمان بیماران ویتیلیگو برای اولین بار در کشور (1387)، تاسیس نخستین بانک عمومی خون بند ناف (1387)، تولد اولین بزغاله تراریخته حاوی ژن تولیدکننده فاکتور 9 انعقادی خون انسان (1388) و تولد اولین بزغاله تراریخته حاوی ژن tPA انسانی (1389) اشاره کرد.

تلاش برای تبدیل سلول‌های معمولی به سلول‌های بنیادی، تمایز سلول‌های بنیادی به سلول‌های «انسولین‌ساز، کبدی و سلول‌های عصبی»، تمایز سلول‌های بنیادی مغز استخوان افراد بزرگسال به سلول‌های استخوانی و غضروفی با هدف نهایی درمان ضایعات استخوان و غضروف (از جمله بیماری آرتروز)، شبیه‌سازی با استفاده از سلول‌های غیر جنینی که در عمل با شبیه‌سازی گوسفند "رویانا" با موفقیت توأم شده است، تلاش برای استفاده از شبیه‌سازی در درمان بیماری‌هایی که ناشی از عملکرد بد سلولی است و تولید شیر حاوی پروتئین‌های مورد نیاز انسانی مانند انسولین از جمله طرح‌هایی است که در پژوهشگاه رویان اجرا شده یا در دست اجرا است.

دستاوردهای رویان در حوزه سلول‌های بنیادی

سلول‌های بنیادی سلول‌های اولیه و پرتوانی هستند که توانایی تبدیل و تمایز به انواع سلول‌ها و بافت‌های بدن مانند سلول‌های قلب و عروق، عصب، غضروف، استخوان و پوست را دارند. پژوهشگاه رویان نیز با تولید، تکثیر و انجماد سلول‌های بنیادی نام ایران را در میان 10 کشور صاحب این فناوری قرار داد و در سال 87 نیز به اولین رده سلول‌های بنیادی پرتوان القایی موسوم به iPS دست یافت.

تولید 6 رده سلول بنیادی جنینی انسانی و ثبت آن در انجمن بین‌المللی تحقیقات سلول‌های بنیادی، تولید 8 رده سلول بنیادی جنینی موشی تا سال 90، به کارگیری فناوری پروتئین‌های نوترکیب در افزایش کارایی تمایز سلول‌های بنیادی و جداسازی و آنالیز توالی‌های تنظیمی ژن‌های دخیل در تمایز سلول‌های بنیادی از دیگر دستاوردهای محققان این پژوهشگاه است.

بانک سلول‌های بنیادی رویان

زیست‌شناسی سلول‌های بنیادی این امکان را برای دانشمندان فراهم کرده است تا در زمینه‌هایی مانند مطالعات زیست‌شناسی تکوینی، آزمایش و توسعه داروهای جدید، سم‌شناسی و مدل‌های بیماری و سلول درمانی فعالیت کنند.

پژوهشگاه رویان در سال 1390 با حضور معاون وقت علمی و فناوری رییس‌جمهور بانک سلول‌های بنیادی را راه‌اندازی کرد.

در این بانک بیش از 300 رده سلولی از انواع سلول‌های بنیادی نگهداری می‌شود که شامل سلول‌های بنیادی بزرگسالان، جنینی انسانی، جنینی میمونی، جنینی موشی، پرتوان القایی انسان و موشی و سلول‌های بنیادی کارسینومای انسانی می‌شود.

شبیه‌سازی؛ دستاورد نوین رویان به جامعه علمی

با تولد «شنگول» و «منگول»، بزهای تراریخته حاوی ژن تولید پروتئین نوترکیب انسانی، حلقه تلاش‌های چندین ساله محققان پژوهشگاه رویان در زمینه تولید دام‌هایی به عنوان بیوراکتور زنده سازنده فرآورده‌های دارویی به ثمر نشست.

شبیه‌سازی به معنی تولید مثل غیر جنسی و موجود تولید شده از نظر محتوای ژنتیکی، همتای ولد خود است. پروژه‌های شبیه‌سازی در پژوهشگاه رویان از سال 83 آغاز شد و در سال 85 اولین گوسفند شبیه‌سازی شده ایران و خاورمیانه با وزن تقریبی 3 کیلوگرم متولد شد؛ ولی بعد از 5 دقیقه تلف شد.

محققان پژوهشگاه رویان همچنین توانستند در سال 85 با تولد «رویانا» نخستین حیوان شبیه‌سازی خاورمیانه را به دنیا آورند که تا سال 88 به حیات خود ادامه داد. این تحقیقات در این مرحله پایان نیافت، بلکه با توسعه آن دستاوردهای نوین دیگری به جامعه علمی کشور ارائه شد.

به گزارش ایسنا، «مارال»، قوچ وحشی شبیه‌سازی شده ایرانی با انتقال هسته سلولی از یک راس قوچ وحشی به درون سلول تخمک بدون هسته یک گوسفند و انتقال جنین اولیه به رحم گوسفند است. در حالت عادی یک جانور از ترکیب دو سلول جنسی نر (اسپرم) و ماده (تخمک) ایجاد می‌شود. ترکیب این دو سلول منجر به ایجاد سلول تخم خواهد شد و تمام سلول‌های جانور مورد نظر حاصل تقسیم همین سلول تخم خواهند بود؛ ولی اگر والدینی وجود نداشته باشند که ترکیب سلول‌های آنها منجر به شکل‌گیری موجود جدیدی شود، با در دست داشتن یک سری کامل از ژن موجود مورد نظر (هسته سلول) و با استفاده از فناوری شبیه‌سازی امکان بازآفرینی آن جانور وجود دارد.

تراریختی به فرایند تولید یک موجود با صفات جدید اطلاق می‌شود که در آن ژن یا ژن‌هایی به محتوای ژنتیکی یک موجود اضافه می‌شود تا حیوان تراریخته متولد شود. در این روش سلول دستکاری شده در رحم حیوان کاشته می‌شود و حیوان تراریخت متولد شده دارای صفات مطلوب خواهد بود. بر این اساس پژوهشگاه رویان تاکنون موفق به تولید ژن ترشح فاکتور 9 انعقادی انسانی شده است، همچنین پروتئین tPA را در بز به محتوای ژنتیکی این حیوان افزوده است.

تولید «شنگول» و «منگول» اولین بزغاله‌های تراریخته در ایران و خاورمیانه با هدف ترشح فاکتور 9 انعقادی انسانی در شیر برای درمان هموفیلی نوع B و تولید «حبه انگور» سومین بزغاله تراریخته در ایران با هدف ترشح پروتئین tPA در شیر به منظور حذف سریع لخته خون در افرادی که دچار سکته قلبی شدند، از جمله دستاوردهای پژوهشگاه رویان در این حوزه است.

در کنار پیشرفت‌های صورت گرفته و نیاز محققان به استفاده از موش‌های تراریخته در تحقیقات، محققان پژوهشگاه رویان اقدام به راه‌اندازی آزمایشگاه «هدف‌گیری ژن» و توسعه فناوری‌های مرتبط با تولید موش‌های تراریخته کردند که در این راستا موفق به تولید موش سبز مقاوم به پیورومایسین، موش با جزایر پانکراسی سبز، موش با کبد سبز، موش با لایه زاینده اندودرم و موش حاوی پروتئین ترانس اکتیواتور حساس به آنتی بیوتیک داکسی سایکلین شدند.

ارائه خدمات سلولی برای درمان بیماری‌ها

به گزارش ایسنا، هر روش درمانی در علوم پزشکی قبل از آن که بتواند به صورت عمومی در اختیار بیماران قرار گیرد، باید مراحل مشخصی را طی کند تا بتوان در مراکز درمانی از آن بهره برد. این مراحل که بعد از انجام آزمایشات اولیه در آزمایشگاه است، شامل مطالعات حیوانی و بالینی است تا اطمینان از سالم بودن و کارآمد بودن آنها به دست آید.

مطالعات بالینی حداقل 3 مرحله قبل از ورود به بازار و یک مرحله بعد از ورود به بازار را دارند و پس از طی این مراحل از طریق نهادهای بهداشتی تصمیم‌گیر اقدام به صدور مجوز می‌شود تا به صورت گسترده از این روش‌ها در مراکز درمانی استفاده شود.

خدمات سلول‌درمانی که در مرکز سلول درمانی پژوهشگاه رویان که به صورت عموم ارائه می‌شود، در واقع روش‌هایی هستند که عملکرد و کارایی آنها قبلا در سایر مراکز تحقیقاتی سراسر دنیا و یا پژوهشگاه رویان مورد ارزیابی قرار گرفته و امکان ارائه آنها به صورت خدماتی فراهم شده است.

تزریق سلول‌های ملانوسیت برای درمان ویتیلیگو، کشت و پیوند سلول‌های بنیادی لیمبال برای درمان بیماری‌های قرنیه، کشت و پیوند سلول‌های فیبروبلاست برای ترمیم ضایعات پوستی، کشت و پیوند سلول‌های غضروفی برای درمان آرتروز، اضافه کردن سلول‌های بنیادی مغز استخوان و یا مزانشیمی به TCP برای درمان ضایعات استخوانی، تولید فیبرین گلو برای استفاده در جراحی برای چسب بافتی برای استفاده در جراحی‌ها، جمع‌آوری و پردازش پرده آمنیوتیک برای استفاده در جراحی و سلول‌های بنیادی و پردازش سرم خون بندناف برای کاهش التهاب چشم از جمله خدمات ارائه شده در این حوزه است.

دکتر کاظمی آشتیانی؛ خالق شهید رویان

دکتر کاظمی آشتیانی در اول فروردین سال ۱۳۴۰ در تهران متولد شد. آشتیانی در سال ۱۳۵۸ در رشته فیزیوتراپی دانشگاه علوم پزشکی ایران تحصیلات دانشگاهی خود را آغاز کرد. تعطیلی دانشگاه‌ها همزمان با انقلاب فرهنگی اندکی در تحصیل او وقفه ایجاد کرد و با حضور وی در جبهه‌های جنگ ایران و عراق این وقفه طولانی‌تر شد، اما سرانجام پس از ۱۱ سال، در سال ۱۳۶۹ مدرک کارشناسی ارشدش را در رشته فیزیوتراپی اخذ کرده و از دانشکده علوم توانبخشی فارغ‌التحصیل شد.

وی با همکاری دو تن از همکارانش در سال ۱۳۶۱، جهاد گروه پزشکی را در دانشگاه علوم پزشکی ایران تأسیس کرده و تا سال ۱۳۷۰ مسؤولیت بخش طرح‌ها و تحقیقات آن را بر عهده داشت. از سال ۱۳۷۱ همراه با تغییرات ساختار مدیریتی جهاد دانشگاهی در سمت ریاست جهاد دانشگاهی واحد علوم پزشکی ایران به فعالیت پرداخت که این فعالیت تا آخر عمرش ادامه داشت.

وی در طی این سال‌ها مراکز درمانی متعددی تأسیس و گروه‌های مختلف پژوهشی را راه‌اندازی کرد که یکی از آنها پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی است که در سال ۱۳۷۰ فعال شد.

کاظمی آشتیانی همزمان با مدیریت جهاد دانشگاهی و پژوهشکده رویان در مقطع دکترا در رشته علوم تشریح با گرایش جنین‌شناسی در دانشگاه تربیت مدرس ادامه تحصیل داد و در سال ۱۳۷۶ درجه دکترای خود را اخذ کرد.

چاپ ده‌ها مقاله در مجلات علمی داخلی و بین‌المللی، انجام چندین طرح تحقیقاتی ملی، تدریس در دانشگاه‌ها، نگارش کتاب، راه‌اندازی گروه‌های پژوهشی در شاخه‌های مختلف علوم پزشکی، برگزاری چند دوره جشنواره بین‌المللی رویان، داوری جشنواره‌های علمی و سردبیری مجله علمی پژوهشی یاخته از جمله اقدامات علمی وی به شمار می‌رود.

وی سرانجام در ۱۴ دی سال ۱۳۸۴ در سن ۴۴ سالگی در بیمارستان بقیةا… الاعظم(عج) تهران دعوت حق را لبیک گفت.

توسعه تحقیقات در زمینه باروری و ناباروری، تولید، تکثیر و انجماد سلول‌های بنیادی جنینی و بهره‌گیری از آن که نویدبخش افقی جدید در درمان بسیاری از بیماری‌های صعب‌العلاج است، از مهمترین دستاوردهای علمی و تحقیقاتی مرحوم آشتیانی است.

وی موفق به اجرای نخستین طرح همانندسازی حیوانات در خاورمیانه شد که پس از درگذشت این دانشمند فقید، نخستین بره‌های همانندسازی شده در کشور، در مرداد و مهرماه سال 85 متولد شدند که این امر تحول عظیمی در حوزه سلول‌های بنیادی ایجاد کرد.

فرمایشات مقام معظم رهبری در نوروز 95

سال گذشته، برای اولین بار رهبر معظم انقلاب اسلامی رسما از مرحوم دکتر سعید کاظمی آشتیانی رئیس فقید پژوهشکده رویان با عنوان "شهید" یاد کردند.

پیشتر نیز رهبر معظم انقلاب درباره این چهره علمی گفته ‌بودند: «دکتر کاظمی یکی از فرزندان صالح انقلاب و از رویش‌های مبارکی بود که آینده درخشان علمی در کشور را نوید می‌دهند».

رهبر انقلاب در بازدیدی که از پژوهشگاه‌ رویان در سال 86 داشتند، این مجموعه را الگویی موفق و حاصل ترکیب سه عنصر مهم و اساسی «علم، ایمان و تلاش» معرفی کردند:

«اگر بخواهم این الگوی مطلوب را در یک جمله معرفی کنم، عبارت است از ترکیب علم، ایمان، تلاش. هم علم را جدی گرفتند، هم ایمان و پایبندی و تقوا را؛ نه به صورت یک سربار، بلکه به شکل یک عنصر اصلی در بافت مجموعه و در بافت کار و هم خستگی را فراموش کردند که به گمان من مرحوم کاظمی جان و سلامت خودش را هم سر همین کار گذاشت؛ یعنی این دنبالگیری و این اهتمام‌ها و خسته نشدن‌ها. لذا رویان در چشم من بسیار گرامی است و عزیز است.»

همچنین مقام معظم رهبری نیز در یکی از دیدارهای خود با اساتید دانشگاه‌ها با اشاره به مشکلات ناشی از عقب‌ماندگی تاریخی کشور در عرصه‌ علم و به خصوص مسائل پزشکی و درمانی، پیشرفت غیر قابل تصور در این زمینه را نتیجه‌ همین روحیه‌ انقلابی و جهادی معرفی می‌کنند:

«برای جراحی قلب، هفت، هشت سال در این کشور وقت داده می‌شد. یک نفر می‌خواست مثلا برود قلبش را عمل جراحی کند، دریچه‌اش را عوض کند، یا عمل پیوند رگ و غیره انجام دهد، بایستی هشت سال منتظر می‌ماند! این مال بیست سال پیش است. خیلی‌ها هم می‌مردند. ما امروز وقتی به آن گذشته نگاه می‌کنیم، می‌بینیم حرکت کشور در این زمینه‌ها، یک حرکت غیر قابل تصوری است؛ حرکت، خیلی خوب بوده. کار کردیم، نتیجه‌اش را هم داریم مشاهده می‌کنیم. همین رویان- که آقای دکتر گورابی گزارش دادند - و این ماجرای سلول‌های بنیادی که اینها با امکانات کم توانستند به آن دست پیدا کنند و پیشرفتی که در این زمینه کرده‌اند و دراین سمیناری که دو سال قبل در اینجا تشکیل شد و دانشمندان دنیا، آمدند و با آنها مصاحبه شد و گواهی و اظهار شگفتی کردند؛ اینها یک داستان‌هایی است که واقعاً جا دارد به عنوان مایه‌های افتخار، جلوِ چشم ما باشد. ما شخصیت‌هایی از قبیل مرحوم دکتر کاظمی آشتیانی - که حالا من مقیدم از این جوان پاکباخته‌ مؤمنِ فاضلِ کارآمد و مدیر حقیقتاً انقلابی و مؤمن اسم بیاورم - داریم.»

رهبر فرزانه انقلاب اسلامی همچنین در قسمتی از فرمایشات خود در اجتماع پرشور زائران و مجاوران در رواق امام خمینی(ره) حرم حضرت ثامن الحجج(ع) در نوروز 95 با تاکید بر ضرورت حمایت از جریان انقلابی فرمودند: «کاری که شهدای هسته‌ای پیش‌آهنگ آن بودند، در زمینه‌های هسته‌ای. کاری که شهید تهرانی‌مقدم پیش‌آهنگ آن بود. کاری که شهید کاظمی در زمینه سلول‌های بنیادی پیش‌آهنگ آن بود؛ این‌ها کارهای بسیار بزرگی است. کاری که شهید آوینی و مرحوم سلحشور در زمینه فرهنگی پیش‌آهنگ آن بودند؛ این‌ها پیشروان کارهای انقلابی در کشور هستند. اینکه من بارها تکرار کردم نیروهای انقلابی و حزب‌اللهی را گرامی بدارید، به این خاطر است که هرجا کار انقلابی انجام شد، اثرش را دیدیم.»